Реферат: Ақша айналысы «ҚР Ұлттық банкі туралы» ҚР заңына сәйкес реттеледі

МАЗМҰНЫ


КІРІСПЕ

І. АҚША ТҮСІНІГІ, МЕТАЛ АҚШАЛАР

1.1. Ақшаның формалары мен түрлері

1.2. Метал ақшалар

ІІ. АҚШАНЫҢ РОЛІ ЖӘНЕ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА

2.1. Құн өлшемі

2.2. Айналыс құралы

ІІІ. ТӨЛЕМ, ЖИНАҚТАУ ЖӘНЕ ҚОРЛАНУ ҚҰРАЛДАРЫ

Төлем құралы

3.2. Жинақтау және қорлану құрады

ҚОРЫТЫНДЫ

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ


КІРІСПЕ

Ақша айналысы «ҚР Ұлттық банкі туралы» ҚР заңына сәйкес реттеледі. Ұлттық банкі тұтынылатын банкноттар мен тиындардың қажетті мөлшерін анықтайды, олардың дайындалуын қамтамасыз етеді, оларды сақтаудың, жоюдың тәртібін және қолма-қол ақшалай қаражаттың инкассациясын белгілейді.

Қазакстан Республикасы ақшалай банкнот өндірісі және екінші деңгейдегі банктердің инкассациясына лицензия беру бойынша өз күшімен енгізген жаңалығына байланысты қолма-қол ақша ахуалы 1996 жылға дейінгі кезеңмен салыстырып қараганда түбегейлі өзгеріске ұшырады. Коммерциялық банктер корреспонденттік шоттардағы каражат калдығының шегінде қолма-қол ақшамен нығайтылып отырды, онда операциялық кассадағы қолма-кол ақша қалдығының лимиті белгіленбейді.

Осыған қарай Ұлттык банк акша базасының шамасын Ұлттык банктің корреспонденттік шотындагы екінші деңгейдегі банктердің каражат мөлшерін реттеу арқылы, яғни баиктердің өтіміділігін реттеу арқылы реттеп отырады.

Бұл ақша-несие саясатының аспаптары арқылы жүзеге асырылады. Бұл аспаптар ақша базасыныц ұлғайган шегін көрсететін әрі ақша массасының ақша базасына катынасы ретінде есепте-летін акша мультипликаторының шамасына өз әсерін тигізеді.

Акшалай мультипликатордың шамасы міндетті резервтеудің нормаларына тәуелді, өйткені міндетті резервтер несие ресурстарының көзі ретінде, сондай-ақ айналымдағы қолма-қол ақшаның үлес салмағынан пайдаланылмайды. Бұны банктерден тысқары болатын айналымдағы колма-кол акшаның мултипликациялан байтындығымен байланыстырып түсіндіруте болады. Ақшаның мультипликация қарқындылығы олардың экономикадагы айналыс жылдамдыгына әсерін тигізеді: мультипликация коэффициенті неғұрлым жоғары болса акша массасы соғұрлым көп, айналыс жылдамдығы аз болады. ҚР Ұлттык банк ақша айналысын және инфляция деңгейін реттеу үшін міндетті резервтер нормасы, қайта қаржыландырудың пайыздық мөлшерлемелерінің деңгейі, ашық нарықтағы операция, валюта нарығындағы операциялар арқылы өтімділікті қамтамасыз ету (айырбас бағамына әсер ету) секілді акша-несие саясатынның аспаптарын пайдаланады.

Халыкаралык тәжірибе көрсетіп бергендей, банк резервтерінің міндетті нормаларының сәл ауытқуы ұсынылатын ақша мөлшерін елеулі өзгерістерге ұшыратады. Сондықтан да Орталық банк бұл аспапты жиі қолдана бермейді.

Міндетті резерв нормаларын шектен тыс жогарылату іскерлік белсенділікті төмендетеді, банктер таратылған ресурстарды тиімді пайдалана алмайды, өйткені несие берілетін салалар азайып, айналыстагы ақша массасы кемиді.

Қазакстанда 1993 жылдыц каңтарынан 1994 жылдың мамыр айына дейін міндетті резерв нормасы 18-20%-дарга белгіленді, 1994 жылдың мамырынан бастап ол тецгедегі және шетелдік валютадағы банктің депозиттік міндеттемелері бойынша 30%-ға дейін көтеріледі. Міндетгі резерв нормаларыныц арттырылуы ақшалай мультипликатордың 1,61-ден 3,1-ге дейін күрт өсуіне себепші болды.

Банк резервтерініц (Ұлттык банктің корреспонденттік шоттарындагы қаражат) артыгымен осуіне байланысты резервтеудің баламалы тэртібіне көшудің ғана мүмкіндігі пайда болған жоқ -экономикалық нормативтерді орындайтын банктер корреспонденттік шоттағы қаражаттың шамасын, әдетте резервтік талаптардан кем ұстамауга тиісті болатын. Ал, резервтік талаптардың нормативі 1995 жылы 20%-ға дейін кемісе, 1996 жылдан бастап 15%-ға дейін төмен түеіп кетті.

Айналымдағы ақша массасын реттеудің тиімді құралына қайта каржыландырудың пайыздық мөлшерлемесі жатады. Орталық банк бұл саясат арқылы коммерциялық банктерге несие береді.

Әлемдік тәжірибеде коммерциялық банктердің тұрғысынан алғанда есептік мөлшерлеме дегеніміз - артық резервтердіц шығыны болып табылады. Сол себепті де оны Ұлттык банк кемітеді, бұл өз кезегінде коммерциялық банктердің карыз (ссуда) алуына жағдай жасайды. Осы қарыздың есебінен коммерциялық банктерге берілетін несие ақшаның ұсынылуын арттырады.

Ұлттық банк есептік мөлшерлемені көтеру арқылы банктердің қарыз алуын тежейді, бұл иесие ресурстарының және банктерге берілетін несиенің өлшерін азайтады, оз кезегінде айналымдагы ақшаның массасын кемітеді.

Ұлттық банк инфляцияны тежеу мақсатында қайта каржыландырудың мөлшерлемесін 1994 жылдың қаңтар-акпан айларында 270% деңгейінде, осы жылдың наурыз-тамыз айларында 300% деңгейінде белгіледі. Инфляцияның кемуі мен айырбас бағамының тұрақтануына қарай мөлшерлеме біртіндеп кеміді: 1994 жылдың соңында 230%, 1995 ж. - 52,5%, 1996 жылдың қыркүйек айында - 30%, 1997 ж. - 24%. Көріп отырғанымыздай, пайьпдық саясат инфляцияны жылдам тежеудің әрі акша айналысын реттеудіңтиімді аспабы болып табылады екен.

Инфляция айтарлықтай төмен болған жағдайда пайыздык мөлшерлемелер -жономикада ақша массасының есуін ынталандыру мақсатында пайдаланылады. Бүгінгі таңда Қазакстанда инфляцияның деңгейі 6-4-7% жағдайында кайта қаржыландыру мөлшерлемесінің деңгейі 7%-ке белгіленген.

Ашық нарыктағы операция айналымдағы ақша мөлшерлемесін реттеу процесінде айрықша орын алады. Бұл операция, бір жағынан, құнды кағаздарды Орталық банктің сатуын және сатып алуын ұйгарса, екінші жағынан, құнды кағаздарды коммерциялык банктердің, каржы компанияларының, хылықтың сатуын жэне сатып алуын ұйғарады.

Орталык банк құнды кағаздарды сату жэне сатып алу арқылы резервтерді банк жүйесіне таратады немесе оларды бұл жүйеден алып тастайды, осылай ету арқылы ол айналымдағы ақша массасын кебейтеді немесе азайтады. Қазакстанда мұндай құнды кағаздарға мемлекеттік қазыиашылық облигациялар жатады. Оны үкімет бюджет тапшылығын және ноталарды жою үшін Ұлттық банк арқылы шығарады. Ұлттық банк осы кұнды қағаздарды сатып алған кезде коммерциялық банктердің ең аз шамадағы резервтерінің шамасы артып, клиентурамен жасасатын активтік қарыз операцияларын ұлгайтуға мүмкіндік алады, эмиссиясы артады. Ұлттық банк коммерциялық банктерге кұнды кағаздарды сатқан жағдайда, керісінше, олардың резервтелген қаражат сомасы кемиді, ал банктерде несие ресурстары азайып, ақша массасы төмендейді. Соңғы жылдары (2001-2005 жж.) ҚР Ұлттык банкі белсенді түрде пайдаланып жүрген ақша массасын реттеудің бір әдісіне акша нарығындағы валюталық интервенция жатады.

Мұнай мен металдың әлемдік бағасының көп өсуіне байланысты Қазақстанға шетелдік валюталардың мол ағыны құйылды. Бұл ақша массасы мен оның құрылымына үлкен әсерін тигізіп отыр. Осыған байланысты Ұлттық банк соңғы жылдары валюта багамын ақша нарығындагы интервенция арқылы реттеуге жиі күш жұмсап жүр. Ол шетелдік валютаны сатып алу арқылы озінің валюталык алтын резервін ұлгайтты. Ол 2005 жылдың басында 11,0 млрд доллардан асты. Ұлттық банк, сондай-ақ, 5,0 млрд АҚШ долларынан көп мөлшерде Ұлттық мұнай сақтандыру қорын құрды.

Экономиканың «тым қызып кетуі» тецгенің шектен тыс нығайтылуы және инфляңияны гежеу мен айналымдағы акша мөлшерін реттеу секілді мәселелер осылайша шешілетін болды.

Ұлттық банк пен Қазақстан үкіметі елдегі акшаның айналысын басқару мен реттеуде акша-несие саясатының аталмыш құралдарын ептілікпен пайдаланып жүр.

Инфляции салдарын нейтрализациялау мақсатында мемлеке инфляцияға қарсы саясат жұргізеді. Мемлекеттің инфляцияға қарс саясатты - экономиканы сауыктырудың жалпы экономикалык баға ме жалақыны реттеудің одістерін, каржыны сауыктыру, несие экспансиясы акша эмиссиясын жоюды карастырады. Аскынған жағдайда акша формасын жүргізеді.

Имфляцияға карсы саясагтың басты элементі - каржыны сауыктыру халык шаруашылығы экономикасып түрактандыру, залалды және мысалы рентабелді шаруашылыксубъектілерін кыскарту болып табылады. ұлттық халык тұтынатын тауарлаға бағаны көтеру жолымен емес, ЦНТ классификация негізінде және өндірістің тиімділігін көтеру арқасында жеткізіледі. Шетел несиелерін солай пайдаланған маңызды, оларды иесіне кайтарып, сөйтіп аса мол пайда табу. Шетел ғалымдарының дайымдауынша, Казакстандағы аса пайдалы салаларға — түсті металлургия шаруашылығы, мұнай өндеу өнеркәсібі, жеңіл өнеркәсіп және туризм Шптады. Сондыктанда, осы салалар басымдылыкпен дамуы қажет. Сыртқы цлудамен айналысатын кәсіпорындарға толык валюталық өзін-өзі отейтін щолга кошіру керек. Бір созбен айтар болсақ, тұрғындардың омір деңгейіне нсср ететін инфляцияның келеңсіздігін томендету үшін шаралар жүйесін қоскан жөн.

Акша айпалымын тұрактандыруға, акшаны тұрактаидыруға мына типдерді жаткызамыз: нолдендіру, девалвациялау, револвациялау.

Бұрынғы КСРО-да нолдендіру екірет жүргізіледі: азамат соғысы кезінде 1924 жыддары, Ұлы Отан соғысынан сон 1947 жылы. Ескіүлгідегі унсызданған акшалар 1947-ші жылы жаңа курс бойынша 10:1 болып басталды. 1947 жылы жүргізілген ақша ресормасының нәтижесінде птты рубль калпына келтіріліп, акша айналымы бекітілді. Казакстан Республикасында нелдендіру кұнсызданған ресей рублінің орнына ұлттык валюта — "теңгені" 1993-ші жылы 15-ші карашада ендірумен айланыстырылды. Айырбастау курсы 1 теңгеге 500 рубль бойынша жүзеге валютаны тұрақтандырудын ең көп тараған тәсілі девалвация болып табылды. Девалвация — бұл ұлттык валюта курсының шетел валютасына катынасы бойынша немесе халықаралык ақша бірлігі есебіне томендеуі.

Ревалвация — бұл ұлттык валюта курсының шетел валютасы катынасына карай котерілуі, егер инфляция басқа елдерге қараганда каркынымен және де төлем балансы белсенділік көрсетсе, ал несие алушы импорттаушы мүдделері карыз алушы мен экспорттаушы мүдделерінен жоғары болып кетеді

Деноминация — акша белгісі ұлттык кұнынын бекемделуі және олар жаңа ақша бірлігіпе анырбастау, сондай аракатыпаста бата, тариф, жала және т.б. бірмезгілде есептеуді жұргізу. Бұрынғы КСРО-да деноминаг І961-ші, ал Ресейде 1998-ші жылы жургізілді.


І. АҚША ТҮСІНІГІ, МЕТАЛ АҚШАЛАР

1.1. Ақшаның формалары мен түрлері

Ақша айналымының тарихы мынаны дәлелдейді, яғни ақша біртекті масса болып табылмайды. Ол өтуі бойынша және өмір сүру уақыты бойынша, сонымен бірге айналым шарттары бойын-ша алуан түрлі болып келеді. Іс жүзінде ақшаның формасы дегеніміз - ақшаның белгіленген типіндегі заттық айырбас кұны, ол айналымдагы тұрақтылықты көрсетеді. Әр түрлі балама тауар-ларға, бағалы металдарға, қарыз міндеттемелеріне, банк депозиттеріне өзгере отырып, ақша өз формасын қалыптастырады. Ақша формалары ретінде алтын, күміс монеталар, қағаз жэне несиелік ақшалар баршаға аян.

Ақшаның материалдық-затгық ерекшеліктеріне сэйкес оны толыққұнды және толыққұнсыз деп шартты түрде бөлуге болады.

Толыққұнды ақша - номиналды құны сатып алушылык кұнымен сәйкес келетін ақша, яғни дайындау кезінде көрсетілген құн олардың кұрамындағы металдың (алтын, күміс) құнына сәйкес келеді. Оларға алтын және күміс монеталар жатады.

^ Толыққұнды емес ақша - сатып алушылық құны ақша қаты-настарының тасымалдаушысы ретіндегі тауар кұнынан асатын ақша. Толыққұнсыз емес ақшаларға билондық монеталар, қағаз және несиелік ақшалар жатады.

Ақша өзінің даму эволюциясында мынандай сатыларды өтті:

1) Металдық;

2) Қағаздық;

3) Несиелік;

4) Электрондық ақша.

^ 1.2. Метал ақшалар

Металл ақшалар - бұл толыққұнды, нағыз ақшалар, олардың номиналдық құны (оларға қойылған құн) нақты қүнына, яғни өздері дайындалған металл құнына сәйкес келеді. Металл ақшалар (мыс, күміс, алтын) әртүрлі формада болады: алдымен бірліктік, содан соң салмақтық. Олар монета түрінде шығарылды.

Монета - бұл заңмен бекітілген формасы, сыртқы пішіні, салмақтық құрамы бар металдан дайындалған ақша белгісі.

Мемлекет монетадағы таза ійеталдың құрамын (пробасын), салмағын, массасын, типін, эмиссия ережесін жэне т.б. белгілейді.

Металл ақшалар өз дамуында ұзақ жол жүрді, яғни олар мыс монета түрінде біздің дәуірімізге дейінгі Ш-ІІ ғасырларда Римде пайда болды. Ең алдымен белгіленген сапмағы жэне пробасы бар жэне сәйкес таңбалармен (Мысыр, Рим, Вавилон) бекітілген металл құймалар айналымға шықты.

Алғашқы монеталар біздің дәуірімізге дейінгі VII ғасырда Лидия мемлекетіңце кұйыла бастады, ал біздің дәуірімізге дейінгі 279-жылы Римде металдың стаңдартты бөліктері монета деп аталды.

Өз бейінін монетада кескіндеген тұлға А. Македонский болды.

Айналымга сәйкестендірілген, стандартты монеталардың енгізілуі ақшалардың толық көлемде құн шамасының қызметін, айналым мен жинақтау қызметін атқаруы үшін жағдайлар жасады. Монеталар бағалы металдардан да, сонымен бірге өте арзан түсті металдардан және олардың қоспаларынан дайындалды.

Монеталар толыққұнды, сонымен бірге айырбастык болып бөлінеді. Толыққұнды монеталар бағалы металдардан және олардың қоспаларынан дайындалады, олардың номиналдық құны нақты құнмен сәйкес квледі, олар ақшаның барлық қызметін атқарады.

Айырбас монеталары арзан түсті металдардың қоспаларынан дайындалады, олардагы номиналдық құн құрамындагы металл құнынан асып кетеді.

Монеталарды кұю эмиссия ретінде қарастырылады. Эмиссия латындық «етІ88Іо»сөзінен аударғанда «шығару» деген мағына-ны береді. Ақшаның эмнссиясы - бұл ақша белгілершің барлық түрлерінің айналымға шығару, ол айналымдағы ақша массасын үлғайтуға бағытталған.

Ақшаның рөлі тарихи тұрғыда алтынға бекітілген. Алтынның барлық басқа тауарлар құнын өрнектеу қасиеті шынайы табиғи касиет болып саналмайды. К. Маркс табиғат ақшаны жасамайды деп атап көрсеткен. Бүл қасиет алтынға қоғам тарапынан бөрілді. Алтын жалпы балама рөлін атқару үшін өте сәйкес келетін тауар болып саналады, ол мыналарға байланысты болады:

Біріншіден, тұрақты, әдемі, жеңіл, шығынсыз бөліну сияқты табиғи қасиетгеріне;

Екіншіден, оның жоғары құны бар, яғни басқа металдармен салыстырғанда, оны өндіру үшін көбірек уақыт шығыны кетеді.

Алтынды өндіру - өте қиын эрі капитал сыйымды жұмыс. Мысалы, 1 кг алтынды алу үшін орташа тереңдігі 3000 м жердің 100 тонна тау кенін өңдеу керек.

Алтынның негізгі өндірушілері Оңтүстік Африка Республикасы (әлемдік өндірістің 1/3 бөлігі) Ресей, Өзбекстан саналады.

Қазақстанда көптеген алтын кеніштері бар, шамамен алганда алтыниың жылдық өндірісі 30 тоннаны құрайды.

Тауарлык өндіріс пен айналым көлемдерін кеңейту айырбас операцияларының өеуіне әкелді. Толыққұнды ақшалар шектеулі саны және жоғары шығындарына байланысты шаруашылықтың өскелең сұранысын қанағаттандыра алмайды. Алтын өндіру тауар өндірісін қуып жете алмады, ақшаға деген сұранысты камтамасыз ете алмады, сонымен бірге жоғары құндылығы бар алтын ақшалар құны бойынша аз айналымды камтамасыз ете алмады. Сондықтан оны өзінің орынбасарларымен (құн белгілері) алмастыру қажеттілігі туындады, олардың номиналды құны оларды өндіруге кеткен еңбектің шынайы құнынан жоғары болады.

Оларға ұсақ монеталар, қағаз жэне несиелік ақшалар жатады.

Қагаз ақшалар - нағыз ақшалардың өкілдері. Тарихи тұрғыда қағаз ақшалар металдық айналымнан туындады жэне бұрын-соңды айналымда болған күміс және алтын монеталардың орынбасарлары ретінде эрекет етті. Айналым барысында металл акшалар көшті және тозды, бастапкы формасы мен құнын жо-ғалтты, сонымен бірге оларды сақтау, тасымалдау және тауар-ларды көп мөлшерде сатып алу кезінде пайдалану өте ыңгайлы. Осыған байланысты оларды нагыз ақшалардың орынбасарларымен, яғни қағаз ақшалармен алмастырудың объективті мүмкіндігі туындады. Олардың мәнісі мынада, яғни олар мемлекет тарапынан мәжбүрлі бағаммен шығарылатын ақша белгілері болып табылады.

Қағаз ақшалардың өзіндік кұны жоқ, егер оларды шығару шыгындары болса, онда олар номиналды құнға сәйкес келмейді. Мысалы, 5 мың теңгелік қағаз ақшаның бір купюраны шығару шығындарына тең құны болуы мүмкін, ал ол шығын тиын ғана тұруы мүмкін. Бұл купюраға 5 мың теңгелік құны бар тауарды сатып алуға болады.

Табигаты бойынша қағаз ақшаларға тұрақсыздық тән екендігін атап өту керек. Олар үнемі ақша айналымы арнасында жүреді, оларды толтырады жэне шектен тыс эмиссия негізінде ақша массасының айналымда жүрген тауар массасына еэйкес келмеуі нәтижесінде кұнсызданады, сәйкесінше ол инфляцияга әкеледі.

Әрбір егеменді мемлекет өзінің үлттық валютасын, яғни өз— атауы бар, эр түрлі купюра мен бағаммен қагаз ақшаларын шы-ғарады. АҚШ өз валютасын - доллар, Ресей - рубль, Қазақстан –теңге деп атайды. Қағаз ақшалардың кемшіліктері де бар. Олардың ең бастысы мынада жатыр, ягни біріншіден, оларды ұрлап алу өте оңай, екіншіден,оларды тасымалдау өте қымбатқа түседі.

Өндірістің дамуы, коммерциялық жэне банктік несиелеу саласының кеңеюі нэтижесінде металл ақшалар тауар айналымының қажеттіліктерін канағаттандыруды токтатты және оның орынбасарларымен катар несиелік кағаздар пайда болды.

Қағаз ақшалар сатып алу және төлем құралдары ретінде мемлекет қажетгіліктерін қанағаттандыру үшін арналған. Қазақстандағы олардың эмитенттері болып Ұлттық Банк есептеледі. Шығарылған ақшаның номиналды қүны жэне оларды шығару құны (қағаз шыгындары, басып шығару) арасындағы айырма мемлекеттік бюджетке кететін эмиссиялық табысты қүрайды. Қағаз ақшалар екі қызметті ғана атқарады: айналым құралы және төлем қүралы. Олар алтын стандартты алып тастаганнан кейін ішінара жинақтау кызметін атқара алады.

Қағаз - ақша айналымы үнемі көмекші сипатта болады. Қағаз ақшалардың ұзақ, дербес айналымы мүмкін емес, өйткені олардың жоғарыда көрсетілген кемшіліктері бар. Сондықтан олармен қатар несиелік ақшалар әрекет етеді.

^ Несиелік ақшалар - айналымдағы толыққүнды ақшаларды алмастыратын жэне несие белгісі ретінде әрекет етуші қағаз ақша белгілері. Олардың өзіндік құны болмайды, балама тауарда көр-сетілген құнның өрнегі. Несиелік ақшалардың негізгі эмитенті болып банк жүйесі есептеледі.

Тауарларды сатып алу бойынша ірі мэмілелерге банктердің несие беруі қағаз ақшаларды алмастырады, яғни несиелік ақшалар тауар айналымының қажеттілігін қанағаттандырады.

Несиелік ақшалар өз дамуында мынандай сатылардан өтті: вексель, банкнота, чек, электронды ақшалар және олардың соңғы түрі - несиелік жэне пластикалық карточка.

Вексель - бұл вексель айналысының заңымен бекітілген мерзім ішінде онда көрсетілген соманы сөзсіз төлеу жөніндегі карыздык міндеттеме. Вексельдер жай және аудармалы деп бө-лінеді. Жай вексельді қарыз алушы береді. Бүл вексель берушінің сөзсіз міндеттемесі, ол вексель у.сынушыға белгіленген соманы төлеуі тиіс.

Аудармалы вексель (тратта) - вексель беруші кредитордың (трассант) қарыз алушыға (трассат) белгіленген мерзімде көрсетілген соманы үшінші түлғаға беруі. Вексель бойынша төлем аваль (вексельдік кепілдік) көмегімен төленуі мүмкін, ол қосымша беттегі вексельде және аллонжда «аваль ретінде есептеу» дегеи жазумен ресімделеді.

Вексель абстрактылығымен, яғни құжатга мәміле түрі жөніндегі ақпараттың жоқтығымен; вексельдің міндетті төлемін көрсететін даусыздығымен; айналымдылығымен, яғни вексельді төлем құралы ретінде басқа кредиторларға беруге болатындығымен сипатталады.

Демек, вексель несие жэне ақшалык есеп айырысу құралы ретінде эрекет етеді. Ол несиеге қойьщған тауарларды кепілді вексельдік міндеттемемен төлеуді қамтамасыз етеді.

Вексельдерді пайдалану айналым шыгындарын үнемдеуге ықпал етеді. Қазіргі таңда Қазақстанда вексель астық шаруашы-лығында қолданылады. Вексель берушілер ретінде астық егуші шаруашылықтар есептеледі, олар Азық-түлік корпорациясына жанар-жағар май, тұқым, тыңайтқыштар, өсімдіктерді қорғау құралдарын сатып алу үшін вексель береді, олар күзде астықпен қайтару міндеттемесін өз мойнына алады.

Вексельді айналым нәтижесінде банкноттық айналым пайда болды.

Банкнота - бұл эмитент банктің міндеттемесі. Ол вексельден екі манызды көрсеткіш бойынша ерекшеленеді: біріншіден, мерзімділігі бойынша: вексель белгіленген мерзімге шығарылады, ал банкнота шексіз мерзімге беріледі; екінщіден, қамтамасыз етілуі бойынша: банкнота мемлекет кепілдемесі бойынша елдің Орталық банкімен айналымға шыгарылады, ал вексельді жеке кепілдеме бойынша жекелеген заңды жэне жеке тұлға шығарады.

Қазақстандағы банкноттардың эмитеңті болып Ұлттад Банк саналады, олар Республиканың аумағында үлттық ақша болып табылады. Тауарлар немесе алтын түріндегі материалдық қамсыз-дандырылмаган, бірақ банкноттардың несиелік негізі бар, өйткені олар банктік несиелеу ережесіне сэйкес айналымға шыгарылады жэне қарыздық (ссудалық) қордың элементі болып табышды.

Банкноттык айналым кеңістіктегі несиелік акшалардың эре-кет өтуін кеңейтуге м^мкіндік берді және де іаикноттардың ай-налыс қү.ралы қызметін атқаруын қамтамасыз етгі.

Чек - бұл талап бойынша құрылған қатаң есеп берудін ақшалай құжаты, онда чек берушінің (шот иесінің) чекте көрсетіл-ген соманы чек ұсынушыға (үхтаушыга) банктің төлеуі жөніндегі сөзсіз бұйрығы бар. Ол қысқа мерзімді эрекеттегі ақшалай құжат ретінде заңды төлем құралы мэртебесін иеленбейді. Ол ел ішінде және халықаралық есеп айырысуларда қолданылады. Негізінен чектер ақшалай және есеп айырысу чегі болып бөлінеді.

Ішкі айналымдағы чектер банктерден қолма-қол ақшаны алу үшін; тауарлар мен қызметтер үшін есеп айырысу мақсатында; банктердегі шотгар бойынша аударымдар жасау арқылы жүзеге асырылатын қолма-қолсыз есеп айырысу формасы ретінде қолданылады.

Есеп айырысу чектері ордер сипатында болады. Шот иелеріне арнайы чек кітапшалары беріледі. Чектік есеп айырысу кітапшаларындағы чектер тауарлар мен көрсетілген қызметер үшін колданылады.

Банк қызметіне механикаландыру мен автоматтандыруды енгізу, банктік есеп айырысу тәжірибесінде ЭЕМ мен компъютерлерді кең қолдануға өту электрондық ақшалардың пайда болуына ықпал етгі, ягни компъютер жадындағы шоттарда ақшаның болуы, қолма-қол ақшалар мен чектерді несиелік карточкалармен алмастыру. Олар клиенттің шоты негізінде орнатылған микросызбасы бар пластикалық карточка түрінде банк тарапынан шығарылады. Пластикалық карточкалардың иелері тауарларды са-тып алып және қызметтерге төлем төлеп қана қоймай, сонымен бірге түтынушылық мақсатта банктерден қысқа мерзімді несиелерді де ала алады. Қазіргі таңда пластикалық картбчкалардың бірнеше түрлері қолданылады, олардың ішінде банктік және саудадық карточкалар өте кёң таралған.

Электрондық төлемдер жүйесі қоғамның өте кең тобының өміріне тікелей ықпал етті. Көптеген дүкендіер пластикалық кар-точкалар көмегімен сатып алуларды жүзеге асыруға мүмкіндік береді, қажетті сома тауарларға төлеу үшін сіздің шотыңьіздан алынады. Коммуналдық қызметтер төлемі сияқты қайталанатын төлемдер айына бір рет сіздің шотыңыздан аудару арқылы автоматты түрде жүзеге асырылады. Көптеген компаниялар, фирмалар, ұйымдар өз қызметкерлерінің банктік шоттарына акшаны тікелей аудару арқылы еңбек ақы төлейді. Жекелеген банктер өз клиенттеріне төмендегідей қызметті көрсетеді: клиент өзінің дербес компъютерін компъютерлік желіге қоса алады, ол жинақ шотындағы қаржыны ағымдағы шотына аударуға мүмкіндік береді.

Соңғы жылдары шет елде және Қазақстанда тауарларды «Интернет» желісі арқылы сату-сатып алу кең өріс жайды.


ІІ. АҚШАНЫҢ РОЛІ ЖӘНЕ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА

2.1. Құн өлшемі

Тарауда ақшаның төмендегідей қызметтері қарастырылады:

• Құн өлшемі

• Айиалыс құралы

• Төлем құралы

• Жинақтау және қорлану құралы

• Әлемдік ақша

Экономикалық категория ретіндегі ақшаның мәні олардың қызметтерінде көрініс табады, олар ішкі негізді, ақшаның құрамын өрнектейді. Ақша кызметінің эрқайсысы тауарлардың айналымы процесінен щығатын элеуметтік-экономикалық қатынастардың бір жағын қарастырады. Қазіргі кездегі экономикалық әдебиетте қызметтердің саны жөнінде эр түрлі пікірлер кездеседі. Ақшаның батыс теориясы ақша қызметінің өте қарапайым жэне түсінікті үш түрін аныктады: құн өлшемі, айналыс құралы және жинақтау құралы. Бірақ та басқаларға қарағанда оларды К. Маркс жақсы жүйеледі жэне суреттеді, ол жоғарыда аталған екі қызметімен катар барлығы 5 қызметін анықтады; төлем кұралы және әлемдік ақша.

Ақшаның алғащқы жэне негізгі қызметі бодып құндард|ің, барлық тауарлар құнының өлшемі қызметі болып табылады, ол тауарлардың балама айырбасын қамтамасыз етеді. Бірақ та тауарларды салыстырмалы ететін ақша емес, тауарды өндіруге кеткен қоғамдық қажетті адам еңбегі саналады. Барлық тауарлар қажетті еңбек өнімі болып табылады, сондықтан да өзіндік құны бар шы-найы ақшалар олардың кұнының өлшемі бола алады. Ондай тауар болып алтын есептеледі, оны өндіру үшін құнды туындататын қоғамдык еңбек шығындалады. Ақша мен тауар салыстыру үшін біртекті базаны иеленуіне байланысты, барлық тауарлар өзара салыстырмалы болады. Ақшалар құн өлшемі қызметінде өте жақсы әрекет етеді. Бұл мынаны түсіндіреді, құнның тауарлық формасының ақшалай формаға айналуы үшін тауарлар бағасын белгілеу жеткілікті, бұл жағдайда тауарларды өткізу сатып алушыда нақты ақша болған жағдайда ғана жүзеге асады.

Баға - тауар құнының ақшалай көрінісі болып табылады. Ол тауарды өндіру мен өткізуге кететін қогамдық қажетті еңбек шығындарымен анықталады, яғни бага бұл тауардың қоғамдық танылған құны болып табылады. Тауар бағасы нарықта қалыптасады, тауарларға деген сұраныс пен ұсыныстың тегіе-теңдігі кезінде ол тауар құнына жэне ақша құнына тэуелді болады. Нарықтағы сүраныс пегі ұсыныстың тауар багасына сәйкессіздігіне байланысты оның құны сөзсіз төмендейді. Құндары әр түрлі тауарлардың бағаларын салыстыру үшін оларды бір масштабқа келтіру керек, яғни оларды бірдей ақша бірліктерімен сандык өрнёктеу керек.

Мегалл айналысы кезінде бағалардың масштабы ақшалай металдын салмақтық көлемі деп аталады, ол берілген елде акша бірлігі ретінде жэне басқа барлық тауарлардың бағаларын өлшеу ұшін қйзмет етеді. Егер акша ретінде алтын есептелеігін болса, онда бүкіл тауарлық әлем алтынның әр түрлі көлеміне теңестіріледі. Алтын арқылы тауарлар өзара салыстырмалы бола бастады. Алтынның фунтқа жэне унцияға бөліну қасиеті бар. Алғашқы ақшалардын аты ақшалай металл (алтын, күміс) ақшаның салмақтық құрамымен сэйкес келді, ал салмақтық масштабтың аты бағалар масштабы деп аталады. Күмістің фунты фунт стерлинг деген атауды туындатты.

Багалар масштабының рөлі мынада, яғни ол өз ретінде ұлттық ақша бірлігі салмагын тұрактандырушы ретінде әрекет етеді. Бұрын мемлекет акшаның алтындык құрамын оқтын-оқтын белгілеп отырған. Бірақ та 1976-1978 жылы енгізілген Ямайка ва-люта жүйесі алтынның ресми бағасын және Хапықаралық валюта қорына (ХВҚ) қатысушы елдердің ақша бірліктерінің алтындық құрамын алып тастады. Қазіргі таңда багалар масштабы баға көмегімең тауар кұнын салыстьіру арқылы нарықтық үрдісте берекесіздік түрде қалыптасып жатыр.

Құн өлшемі жэне бағалар масштабы ретінде акша әртүрлі қызметті атқарады. Олар адам еңбегінің қоғамдық еңбекке айналуы ретінде кұн өлшемі болып айқыңдалады, бағалар масштабы - металдың тұрақты салмагы ретінде қарастырылады. Сондықтан да құн өлшемімен құн ретіндегі тауарлар, жэне керісінше, бағалар масштабы алтынның берілген көлемімен өның эр түрлі көлемі елшенеді.

Қазіргі жағдайда алтын ақшаның міндетін атқарудан қалды, яғнй ол ақша қызметін, соның ішінде кұн өлшемі қызметін жоғалтты. Алтын несиелік ақшалармен алмастырылды.

Әрбір мемлекет өз кұн өлшемін белгілейді. Қазақстанда құн өлшемі ретійде теңге, Ресейде - рубль, АҚШ-та - доллар, Еуро-палық Одақта - евро саналады. Ел шеңберіндегі ішкі айналыста бағалар масштабы айрықша рөлді атқармайды, ал ел шегінен тыс сыртқы айналыста ол ақшаның сатып алушылық қабілетін анықтау үшін үлкен рөль ойнайды. Айрықша кажетті жағдайда үкімет алдын ала белгіленген бағалар масштабын өзгертеді. Мұндай өзгерту ақша реформасы деп аталады. Ақша реформасы - бұл құнның бір өлшемінен басқасына өту, од ақшанын жаллы көлемінің азаюымен түсіндіріледі.

Демек, құн өлшемі — б^л ақша бірлігі, ол тауарлар мен қызметтер құнын өлшеу және салыстыру үщін қолданылады.

^ 2.2. Айналыс құралы

Бұл қызметтің маңызын тауар айналымының Т-А-Т классикалық формуласының көмегімен ашуға болады. Бұл жағдайда ақша тауар айналымындағы делдал рөлін атқарады, оның негізі болып айырбас баламасы саналады. Формуладағы тауарлық айналым екі актіден тұрады: тауарды сату, яғни оның ақшага айнапуы жэне тауарды сатып алу, яғни ақшаның тауарға айналуы. Бүл жағдайда ақша айналыс құралы қызметіндегі делдал болып табылады. Осы қызметті орындау үшін ақша үнемі қолда болуы тиіс, яғни бүл қызметті шынайы әрекет етуші ақшалар атқара алады. Егер сатып алушыда ақша болмаса, онда ол тауарды сатып алмайды. Бұл жағдайда ақша басқа тауарды сатып алу үшін кажет болады. Олар тауар сатушының қалтасында жатпайды, сатушылар оларды басқа қажетті тауарды сатып алу үшін қолданады, ақша үнемі айналыста жүреді. Сондықтан бұл жерде ақшаның рөлі өте жылдам және ол бір тауарды екіншісіне айырбастау процесіне кызмет көрсету үшін кажет. Осыған байланысты айналыс құралы ретіндегі ақша үшін олардың құндык құрамы маңызды емес, яғни айналыс қүралы ретінде ақша шынайы ақшалық тауардан бөлінуі мүмкін. Осының салдарынан айналыста шынайы толыққұнды ақшалар емес, қағаз ақша белгілері сияқты олардың орынбасарлары болуы мүмкін.

^ Несиелік ақшалар. Тікелей тауар айналымы кезінде, яғни бартерде (тауарды тауарға) сатып алу мен сату сәйкес келді. Айналыс құралы ретіндегі ақша қызметі кезінде тауарларды сатып алу және сату актілері арасында алшақтық пайда болады, дербес болады, уақыт бойынша сәйкес келмейді. Сатушы тауарды сатып болған соң, қолдағы ақшасын баска тауарды сатып алу үшін жұмсауға асықпайды. Бұл айырбастың бұзылуының объективті мүмкіндігін калыптастырады, яғни сатылған тауар сатып алынган тауардан көп, нэтижесінде дагдарыстық жағдай калыптасады.

Тауар айырбасының бастапқы сатыларында, яғни алтын тауарлық элемнен жалпы балама ретінде бөлініп шыққан кезде,ол бір мезетте әрі құн өлшемі, әрі айналыс құралы ретінде ақша қызметін орындады. Ондағы екі қызмет бір-біріне сәйкес келмеді.

Тауарлық айналымның ары карай дамуы ақшаның осы кызметінің бір-бірінен бөлектенуіне әкелді, кұн өлшемі қызметін толыккұнсыз ақшалар орындады, ал айналыс өлшемі қызметін - олардың белгілері: қағаз және несиелік ақшалар атқарды.

Құн өлшемі ретіндегі ақша гиперинфляция кезеңінде айналыс құралы қызметін аткармайды, Қазакстанда 1994-1997 жылдары тауар бағалары американдық долларда, немесе екі бағада: долларда және теңгеде белгіленді. Негізінен теңгедегі бағалар күн сайын долларға катысты айырбас курсы негізінде қайта есеп-теліп отырды. Бүл мезетте теңгемен өрнектелген бағалар жедел есті, доллардағы бағалар өзгеріссіз қалды. Бүл мына себепке байланысты болды, яғни айналыстағы акша массасы тауар массасына қарағанда едәуір өсті, ол ақшаның құнсыздануына, яғни инфляцияга экелді.

Осылайша, айналыс құралы - тауарлар мен қызметтерді сатып алу үшін, сонымен бірге қарыздарды төлеу үшін қолданылатын ақшалар, Акшаның айналыс құралы ретіндегі қызметінің айрықша белгілерінің бірі - бұл тауардың және де ақшаның қарама-қарсы қозгалысын белгілеу; оны колма-қол ақшалар атқарады, өйткені бүл қызметте ақшалар тауарлар айырбасы кезждегі үшқыр делдал ретінде эрекет етеді, онда оны толық кұңцы ақшалар емес, оның орынбасарлары - қағаз жэне несиелік ақшалар орындайды.


ІІІ. ТӨЛЕМ, ЖИНАҚТАУ ЖӘНЕ ҚОРЛАНУ ҚҰРАЛДАРЫ

^ Төлем құралы

Тауар өндірісі және тауар айналымының дамуы, сонымен бірте несиелік қатынастардың дамуы нәтижесінде акшаның төлем күралы деген тагы бір кызметі туындады. Бұл жағдайда Т-А-Т айналымы барысында Т-А жэне А-Т деген екі метафора бөлініп шығады. Ақшаның сатушыга жетуінен гөрі тауар сатып алушы-ның колына жылдамырак жетеді. Бұл жағдайда тауарды сатушы несие берушіге, ал сатып алушы - қарыз алушыга айналады^ Сату жэне төлем актінің бөлінуі нэтижесінде ақшалар төлем құралы деген жаңа кызметті орындай бастады. Тауар сатылғаннан кейін, төлем кұралдары айналымға түседі. Ақша айналым процесін бастамайды, оны аяқтайды.Сатып алушы тауар үшін акша төлемейді, міндеттеме төлейді. Сонда тауар несиеге сатылады екен. Төлем міндеттемені (несиені) өтегеннен кейін жүзеге асады, сэйкесінше, ақшалар сату-сатып алу актін анықтамайды, несиені жаба оты-рып, тек қана оны аяқтайды.

Нэтижесінде тауарларга қатысты акшаның салыстырмалы дербес қозгалысы жүзеге асады.

Егер акшаның айналыс құралы ретіндегі қызметі кезінде ақша мен тауардың карама-карсы козғалысы орын алады, бүл қозгалыс барысында уақыт бойынша алшақтық болады, яғни қарыз алушы сатушыға қарыз міндеттемесін береді, ол белгіленген мерзімде ғана төленеді. Төлем құралы ретінде акшаны пайдалануды К. Маркс былайша сипаттадУ: «Бір тауар иесі қолма-қол тауарды сатады, ал екіншісі акша өкілі немесе болашақ ақша иесі ретінде эрекет ёте отырып, сатып алады.. Сатушы нёсие беруші болСа, сатып алушы - карыз алушы болады». (К. Маркс, Ф. Энгельс, жинақтың 23-томы, 146-бет).

Қазақстанда жэне халықаралық банктік тэжірибеде қолда-нып жүрген зандарға сэйкес шетел валютасымен кез келген операцияларды Үлттык банкінің жүзеге асыруға құқығы бар.

Орталық банктер деңгейінде мемлекетаралық қызметгі жүзе-ге асыру барысында, яғни басқа елдердің орталық банктерінде жәие халыкаралық қаржы-несие институттарында Қазақстан Үлт-тық банкісінің мүддесі ескеріледі.

Қазақстан аумағында шетелдіктердің қатысуымен банктердің немесе еншілес банктердің, сондай-ақ шетел банктерінің өкілет-тіктерініц ашылуына Үлтгық банк лицензия береді.

Шетел валютасына қатысты ұлттық валютаңың бағамын рет-Тейді. Қазақстан Республикасында үлттық валютаның және баға-лы қағаздардың шетел валютасындағы айналым тәртібін анық-тайды.

Валюталық операциялар бойынша шетел валютаеымел есеп айырысуға банктік кызмет көрсету жэне валюталық кұндылык-тармен жасапатын банктік операцияларды жүргізуге лицензия беру туралы ережелерді белгілейді, сондай-ақ олардың қыэметін бақылайды. Осындай лицензияларды пайдаланатын өкілетті банктердіңсаны анықталады.

Мұндай жағдайда банктер тарапынан заңдылықғы бұзған фактілер анықталган уақытта ¥лттық банк берілген лицензия-ларын қайтарып алады.

Ұлттық банк алтын валюта резервін құрып, олармен опера-циялар жасайды.

Ол статистикалык валюталық операцияларды жэне баска да құжаттардың біртұтас есебін жэнс есеп беру нысандарын жасай-ды, сондай-ак оларды беру тэртібі мен мерзімін анықтайды, эрі валюталык операциялар туралы мэліметгі баспаға шыгарады.

Ұлттык банк валюталык қ^ндылықтармен төмендегідей опе-рацияларды жүзеге асыруға кұқылы:

- шетел валютасын сату жэне сатып алу;

- казыналық вексельдер мең және Т-б, шетел укіметтерімен кепілдендірілген, немесе халықаралық қаржы ұйымдары-мен, шыгарылган багалы қагаздармен операциялар жүргі-зуге немесе оларды сату, сатып алуға;

- алтын және басқа да қымбат бағалы металдар мен халықаралық стандартқа сай келетін табиғи асыл тастарды қабылдауға, сақтауга, өңдеуді қамтамасьіз етуге;

- алтынды жэне басқа да қымбат багалы металдардьің құй-масы формасында, сондай-ақ табиғи асыл тастарды өң-делген жэне өнделмегеи түрінде с