Реферат: Лексіка беларускай мовы
БЕЛАРУСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ УНІВЕРСІТЭТ ІНФАРМАТЫКІ І РАДЫЁЭЛЕКТРОНІКІ
Кафедра беларускай і рускай моў ФДП і ПА
Рэферат на тэму:
«ЛЕКСІКА БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ»
Мiнск, 2008
СЛОВА І ЯГО ЗНАЧЭННЕ
Тэрмiн лексiкалогiя ўзнiк на аснове спалучэння двух элементаў lexis і logos, якiя ў старажытнагрэчаскай мове мелi значэнне “слова” і “вучэнне”. Такiм чынам, лексiкалогiя ў самым шырокiм разуменнi – гэта навука аб словах, аб слоўнiкавым складзе мовы.
Слова – гэта фанетычна i граматычна аформленая адзiнка мовы з пэўным значэннем. Кожнае слова мае лексiчнае i граматычнае значэнне.
Лексiчнае значэнне слова – гэта яго суаднесенасць з тымi цi iншымi з’явамi або прадметамi, рэчаiснасцю (тое, што слова абазначае: дом – будынак для жылля, размяшчэння ўстаноў і прадпрыемстваў.
Граматычнае значэнне слова – тыя агульныя значэннi, якiя ўласцiвы розным разрадам слова ў мове i на аснове якiх гэтыя разрады вылучаюцца (дом – назоўнiк, м.р. 1-га скланення, неадушаўлёны).
Адрознiваюць прамое i пераноснае лексiчнае значэнне слова. Iснуюць тры спосабы ўзнiкнення пераносных значэнняў.
Мал. 2. Спосабы ўзнікнення пераносных значэнняў слова
| Назва пераносу | Шлях пераносу | Прыклады |
| Метафара | Па форме | Іголка (хвойнага дрэва) Іголка (якой шыюць) |
| Па колеру | Залатыя завушніцы – залатыя каласы | |
| Па функцыі | Крыло птушкі – крыло самалета | |
| Па месцы знаходжання | Галава рыбы – галава клана | |
| Метанімія | Па смежнасці ў прасторы | Цынкавае вядро – разліць вядро |
| Па сумежнасці ў часе | Пераклад кнігі – чытаюць пераклад | |
Назва матэрыялу На выраб | Злітак срэбра – есці са срэбра |
Назва дзеяння на выраб | Займацца шытвом – на стале ляжыць шытво | |
Імя ўласнае на выраб | Рудольф Дызель – магутны дызель | |
| Сінекдаха | Назва часткі На цэлае | Галава каровы Статак у 200 галоў |
Назва агульнага На канкрэтнае | Зброя (прылада да нападу ці абаронцы) – зброя (пісталет) | |
Родавая назва На відавую | Дзічка (яблыня) – дзічка (плод яблыні) |
Словы бываюць адназначнымі і мнагазначнымі.
Словы, якія маюць толькі адно значэнне, называюцца адназначнымі. Гэта пераважна словы, якія абазначаюць навуковыя і тэхнічныя паняцці, а таксама некаторыя назвы раслін, жывёл, птушак, прадметаў (бульдозер, кісларод, ёлка, алень, аловак і інш.).
Большасць слоў беларускай мовы маюць не адно, а некалькі значэнняў, такія словы называюцца мнагазначнымі.
празрыстая частка птушынага яйца, якая акружае жаўток.
Бялок складанае арганічнае рэчыва.
белая, празрыстая абалонка вока.
З’ява гукавога супадзення зусім розных па сэнсе моўных адзінак называецца аманіміяй.
У адрозненні ад мнагазначнага слова, у якім паміж значэннямі захоўваецца семантычнае адзінства, амонімы – словы зусім розныя, якія па тых ці іншых прычынах супалі ў гучанні.
У філалагічных слоўніках амонімы падаюцца ў розных слоўнікавых артыкулах і пазначаюцца надрадковай лічбай: кіт1, кіт2; стапа1, стапа2.
Амонімы – словы, якія аднолькава гучаць і пішуцца, але маюць розныя значэнні. Выдзяляюць лексічныя, марфалагічныя і фанетычныя амонімы.
Лексічныя амонімы
Поўныя лексічныя амонімы – словы, якія супадаюць у гучанні і напісанні ва ўсіх сваіх граматычных формах.
аўсяныя крупы стары густы сасновы лес (бары)
аўсянка бор
пеўчая птушка хімічны элемент (ліку няма)
Марфалагічная амонімы
Амаформы – словы, у якіх супадаюць у вымаўленні і напісанні толькі асобныя формы (не маюць супадзенняў у пачатковай форме):
ляцець – я лячу; поле – калгасныя палі;
лячыць – я лячу; палоць – палі агарод.
Амаформы – гэта, як правіла, словы розных часцін мовы.
Фанетычныя амонімы
Амафоны – гэта словы, якія гучаць аднолькава, але пішуцца па-рознаму: плод і плот, раман і Раман.
Графічныя амонімы
Амографы – гэта словы, якія пішуцца аднолькава, але адрозніваюцца ў вымаўленні месцамі націску: му́ка – мука́, па́даць – пада́ць.
Сінонімы – словы, якія абазначаюць адзін і той жа прадмет, якасць, дзеянне, але пішуцца і вымаўляюцца па-рознаму.
Група з двух ці больш сінонімаў называецца сінанімічным радам, пры запісе якога на першым месцы ставіцца слова дамінанта (слова, якое шырэй за іншыя выкарыстоўваецца ў мове і больш дакладна выражае агульнае значэнне):