Реферат: Белорусский народный календарь (Народны каляндар беларусаў)
МІНІСТЭРСТВА АДУКАЦЫІ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ
БЕЛОРУСКІ НАЦЫЯНАЛЬНЫ ТЭХНІЧНЫ УНІВЕРСІТЭТ
Кафедра: “Гісторыi, сусветнай і айчыннай культуры”.
РЭФЕРАТ
на тэму: “Народны каляндар беларусаў”.
Выканала: Крупенько Ю.У.
2 курс
Мінск, 2002 г.
План.
Фарміраванне і эвалюцыя беларускага каляндара. Сувязь элементаў паганскай і хрысціянскай абраднасці. Беларускія каляндарныя святы: зімовыя, вясновыя, летнія і восеньскія.
“Каб зразумець сябе сапраўдным чалавекам, уявiць
прыналежнасць да свайго роднага, беларускага, сла-
вянскага, зразумець свае месца ў сусвеце,неабход-
на вывучацьнародныя каштоўнасцi, тое, што стагод-
дзямi стваралi, выкарыстоўвалi захоўвалi нашы
продкi ”.
I. В. Казакова
Укожнага народа спрадвеку веўся свой каляндар, у якiм з пакалення ў пакаленне перадавалiся мудрасць,веды, вопыт жыццевых назiранняў. Мелi такi каляндар i беларусы.Багацейшы духоўны свет нашых продкаў, iх надзвычайныталент, яскравая фантазiя, гумар адбiлiся ў абрадах iзвычаях, гульнях i песнях, прыкметах i павер’ях. Беларускi працаўнiк прымаў у памяцi шматлiкiяпарады i забароны, выказаныя вобразным словам. Ен добра ведаў, калi можна весялiцца,а калi ўстрымлiвацца ад забаў, калi можна брацца за тую цi iншуюпрацу, а калi наадварот, адкласцi яе, каб не нашкодзiцьсабе i блiзкiм.
Каляндар ахоплiвае дзень заднем увесь год, змяшчае ў сабе шматлiкiя абрады, звычаi,прыкметы, павер’i, прыказкi. Шматвякавы вопыт назапашаны многiмi пакаленнямiпапярэднiкаў, быў для земляроба азбукай i граматыкай усяго яго жыцця. Перададзены ў спадчыну, ендапамагаў арыентавацца ў з’явах прыроды, ад якiх нярэдка залежаў ураджай– крынiца iснавання селянiна, усей яго сям’i.
Асобныя днi года i наватцэлыя перыяды ўстрымалiся селянiнам як сваеасаблiвы паказчык для прыняцця тых цiiншых мер у гаспадарчых справах. Многiя з гэтых дзен акружалiся магiчнай таямнiчасцю, шэрагам патрабаванняў, парушэнне якiх, ва ўяўленнi сялян, магло прынесцi шмат шкоды. Таму так трывала ўрасталi ў свядомасць людзей карэннi розныхпрыкмет, вераваняў i прымхаў.
Кожны дзень года ў хрысцiянскiмкалендары (як праваслаўным, так i каталiцкiм), быў запоўнены iменамi святых,прарокаў, апосталаў, пакутнiкаў. Не ўсе яны, зразумела, адзначалiся ў будзенным жыццi роўнайўвагай. Адны даты праходзiлi зусiм непрыкметна; з другiмi звязаны пасобныя павер’i, парады выконваць цi,наадварот, не выконваць тую цi iншуюпрацу; трэцiя шанавалiся як вялiкiя святы i былi акружаны абавязковымi ўрачыстымi абрадамi.
Беларускiнародны каляндар раскрывае перад намi складаны светапогляд беларускагаселянiна, яго глыбокае веданне прыроды i любоў да яе, цягавiтасць да працы,дэманструе багатыя творчыя здольнасцi, невычэрпную фантазiю, палет дапытлiвай думкi.
Слова“каляндар” паходзiць ад старажытнарымскага “календы” (“calendae”), што азначала: першыя чыслы кожнагамесяца (днi маладзiка). Найменне адпавядаеi слову “каляндарыум” – кнiга, кудызапiсвалiся даўгi, працэнты па якiх патрэбна было плацiць, i маладзiковыя днi.
Месяцавыя(“лунныя”) меры часу –найстаражэйшыя. Лiк часу толькi па зваротуМесяца, што iснаваў у першабытным грамадстве, называўсямесяцавым каляндаром. Дагэтуль захавалася ў побыце сялянзавядзенка пачатак розных работ суадносiць з пэўнымiквадратамi Месяца: маладзiк, веташок, падпоўня, поўня, зыход i г.д. Развiццеземляробства, жывелагадоўлi прывяло першабытнага чалавека да карыстання iбольшымi храналагiчнымi мерамi: сезонамi, гадамi. Так з’явiлiся ў старажытнымсвеце сонечна i сонечна-месяцавы каляндары. Апошнi ўжо змяшчаў некалькiмесяцавых параў (прыблiзна 12,4). Праз шэраг гадоў дадавалi цэлуюмесяцавую пару, каб прыблiзiцьмесяцавы год да сонечнага.
Чалавецтва на працягу свайго iснавання ўдасканальвала меры часу,каб каляндар лепш адпавядаў астранамiчнамў году. У 46 годзе да н.э. у Старажытным Рыме, дзедзейнiчаў складаны i нязручны сонечна-месяцавы каляндар,праслаўлены палкаводзец i ўладар Гай Юлiй Цэзар здейснiўрэформу ў летазлiчэннi.Згодна новаўвядзенню, Новы год пачалi святкаваць з 1 студзеня,а працягласць года стала раўняцца 365,25 сутак. Але ж суткi бываюць толькi поўнымi, таму ў яго сiстэме тры гады былi на 365 сутак,а чацверты – 366. Дзеля ўшанавання такой важнай падзеi сiстэма летазлiчэнняпачала называцца юлiянскай, а месяц нараджэння Цэзара – юлiўсам.
У 324г. Рымскi iмператар Канстанцiн абвясцiў хрысцiянства дзяржаўнай рэлiгiяй. А нанастўпны год ен сабраў у Нiкеi царкоўны сабор, на якiмбыло вырашана святкаваць дату ўваскрэсенняХрыста ў перыяд памiж 22 сакавiка i 25 красавiка. Есць меркаваннi хранiстаў,што Iсус Хрыстос быў распяты на крыжы 23 красавiка, а ўваскрос25 сакавiка. У сувязi з гэтым датасвяткавання Вялiкадня вызначаецца наступным чынам: гэтапавiнна быць першая нядзеля пасля першай поўнi (фаза месяца),якая надыходзiць пасля дня веснавога раўнадзенства.
Новуюрэформу календара правеў папа рымскi Грыгорый ХШ на асновепраекта iтальянскага доктара i матэматыка Луiджы Лiпiе.Вядома, што аналагiчную структуру календара яшчэ ў 1560 г. распрацаваўастраном Петрус Пiтат. Справа ў тым, што юлiянскiкаляндар страцiў за некалькi стагоддзяў 10 дзен i датусвяткавання веснавога раўнадзенства не адпавядала астранамiчнамукалендару. Папа Грыгорый ХШ прапанаваў новуюсiстэму, у якой улiчваласягэта папраўка. Новае летазлiчэнне было распачата ўкастрычнiку 1582 г. (замест 5 кастрычнiка адразу перайшлi да 14) i атрымалi назву грыгарыянскай.
Вядома, што ў1054 г. хрысцiянства падзялялася на дзве канфесii: праваслаўе, якое прытрымлiвалася юлiянскай сiстэмы (або старога стылю), i каталiцызм, якi прытрымлiваўся новага стылю (або грыгарыянскай сiстэмы).
Практычна ўсекаталiцкiя краiныЗаходняй Еўропы адразу ж перайшлi на грыгарыянскую сiстэму ўпарадкавання часу. Праваслаўе, якое панавала ў краiнах Усходняй Еўропы, упарта трымалася старойтрадыцыi. I толькi ў 1918 г. 24 студзеня саўнарком РСФСРпрыняў Дэкрэт аб увядзеннi заходнееўрапейскага календара.Пастанова прымушала адразу пасля 31студзеня лiчыць не 1, а 14 лютага.
Якiкаляндар iснаваў у беларусаў? Яксведчаць археалагiчныя знаходкi, усходнiя славяне мелiрэчыйныя календары – на iх язычнiкi ўмоўнымi знакамi абазначалi днi свят i iгрышчаў,земляробчых работ. Акадэмiк Б.А. Рыбакоў налiчвае каля дзесятка сасудаў II – IVвякоў, па якiх раней “чтааху (считали) i гатааху (гадали)”. Спецыяльнага даследвання на матэрыяле беларускiх знаходак пакуль невядома. Акрамягэтага, усходнеславянскiя народы карысталiся драўлянымi брускамi даўжыней 30 – 50 сантыметраў з трыма, чатырма цi шасцюгранямi, дзе рабiлiся спецыяльныя розныя календары,вырабленные памiж XII i XVIIIстагоддзямi.
Калi ж адзначаўся Новы год у Беларусi? Земляробчыя светкаваннi Новагагода вядомы вясной, летам, восенню i зiмой. Такi дзень звычайна прыстасоўваўсяда адпаведнага становiшча на небе свяцiлаў: сонца, месяца, магчыма нават, iасобных зорак. Часцей гэта было “пасля поўнi, веташам”, як гаварылi ў народзе, у першы маладзiк пасля веснавога раўнадзенства(20 -21 сакавiка), летняга сонцастаяння (21 -22 чэрвеня), асенняга раўнадзенства(22 – 23 верасня) i зiмовага сонцастаяння (21 -22 снежня).
Ународным календары блiжэй да названых дзен стаяць i адпавядаюць навагодняйтрадыцыi наступныя святы: вясною – Вялiкдзень, Пасха(нядзеля ў перыяд з 4 красавiка па 8 мая / ст. ст. з 22сакавiка па 25 красавiка); Збор, Iзбор (нядзеля першагатыдня пасля
Масленiцы); Аўдоцця Вясноўка (14 сакавiка / 1 сакавiка, першы дзень вясны); Казiмiру католiкаў (4 сакавiка), Благавешчанне, Звеставанне (7красавiка / 25 сакавiка, свята прылету бусла,абрад “гукання вясны”); i iнш.
Летам – Купалле(раней подчас сонцастаяння, затым у адных рэгiенах 23чэрвеня, у другiх 6 лiпеня).
Восенню – Багач, Багатнiк,Багатуха, Другая Прачыстая, Другая спажа (21 верасня / 8 верасня, старажытнае свята заканчэнняўборкi зерневых); Сямен, на якiх выконвалi абрад “жанiцьбы комiна”(14 верасня /1 верасня).
Зiмою – Каляды (з 7 па 18 студзеня); Каляды ў беларусаў-католiкаў (з 25снежня па 5 студзеня); варвары (17 снежня / 4 снежня).
Старажытныя славяне, якiякарысталiся “паганскiмi” мерамi часу, утым лiку i сонечна-месяцавымкалендаром, з прыняццем хрысцiянства прынялi юлiянскае летазлiчэнне па вiзантыйскаму ўзору,але Новы год пачыналi не з 1 студзеня,як у Рыме, а па сваей старажытнай традыцыi – вясною, 1 сакавiка. Пра гэта яскрава сведчаць валачобныя песнi:
“…Да ў тым крэсле самБог сядзiць,
Каля бога ўсесвятыя
Шахуюцца, рахуюцца,
Каму ўперад на работкувыходзяць.
Аўдахея,первая святца, -
Вясна ўсходзе…”
(Iлукстэнскi павет;
Сахараў, 1940)
У iншых вырыянтах валачобных песень у якасцiпершага свята года выступаюць розныя, блiзкiя давеснавога раўнадзенства:
Святыя Саракiнапярод пайшлi…
(Вiцебская губерня;
Шэйн, 1887)
Благавешчанька,
Перша святка
Жытцо рушыць…
(Дзiсенскiпавет;
Чэрны, 1895)
…Перша святцаi чым заняцца.
Казiмiрка– дроўцы сячы…
(Мiерскi раен; 1970)
Перша святца– новае летца
Святы Яня,боскi зданя,
Узяўкмочы залатыя, адамкнуў зямлю, пусцiў расу…
(Браслаўскi раен; 1963)
А святы Барыс– ен у бога павыш,
Ен канi пасе ўзяленых лугах
(Шырма, 1962).
Гэтыя прыклады адлюстроўваюцьшматварыянтнасць язычнiцкага светаўспрымання, iмкненне прыстасаваць сваю веру да новай. У “валачобным календары”прадстаўлены ў якасцi Новага года i святы, час правядзення якiх залежыць адстановiшча нябесных свяцiл.
Первага свята –святога Вялiкдзень,
Свят Вялiкдзеньз красным яечкам…
(Шэйн, 1874)
Святы Iзбор
Упярод ступiць,
Зiмку зрадзiць,
Сошку ладзiць.
(Мiерскi раен, 1972)
Адначасова з варыянтамiвалачобных песень, у якiх на першае месца ставiлiся вясновыяднi, бытавала i значная частка iх, дзе ўпамiналася зiмовае свята Ражаство:
Свято Ражаство
Упярод пашло
Новы гадок
Павеў радок
(Лепльскi раен, 1976)
Гiсторыя змен укаляндары, звязаны з перанясеннем святкавання Новага года, не простая. Рэформынатыкалiся на супрацiўленне народа, якi даражыў традыцыямiмiнулага i не прымаў душой новаўвядзеннi.Адчуваецца, што мацнейшыя веснавыя i зiмовыя традыцыi,якiя пусцiлi глыбокiя каранi ўсвядомасцi народа, не далi развiцца новай рэлiгiйнай абраднасцi ў сялянскiмпобыце. Тая частка Беларусi. Што была ў федэратыўным саюзез Польшай, у 1582 годзе перайшла на грыгарыянскi стыль.Нечаканы пераход прынес шмат блытанiны i нават гора.
9 студзеня1584 года ў Вялiкiм княстве Лiтоўскiм выйшла спецыяльная грамата, што прадпiсвала адзначаць святы ў новым стылi. Прынцыпова доўгакарысталася старым календаром унiяцтва. У 1596 годзепачынальнiкi ўнii Iпацiй Пацей i Кiрыла Тарлецкi зрабiлi спробу пераводу на новы стыль, але яна была няўдалай.У сваю чаргу сiнод Рэчы Паспалiтайсваiмi актамiнеаднаразова прадпiсваў меры пакарання тых, хто выкарыстоўваўстары стыль. А царскiя ўлады ў далучаных беларускiх землях устанаўлiвалi старыюлiянскi каляндар i жорстка распраўлялiся з унiятамi. Цяпер беларускiя ўнiятыпрыстасоўваюць свой каляндар да сучаснага летазлiчэння(грыгарыянскага стылю), а ўкраiнскiякарытаюцца старым.
Унiяцкiкаляндар добра захоўваецца ў беларускай вуснайнароднай творчасцi. Ен адлюстрованы ў народных прыказках, паданнях, песнях.Больш таго, можна мераваць, што ўнiяцкае асяроддзе з яго талерантнасцю, сувязю з народам, роднай мовай магло творча i дзейсна спрыяць у XVI – XVII стагоддзях як з’яўленню новых вусныхтвораў, так i развiццю многiх жанраў фальклору. Асаблiвагэта адносiцца да “каляндарных” жанраў: прыказак, павер’яў, паданнях,валачобных песень i iнш.
Народная памяць любоўназберагае як нядаўнiя, так i старажытныя вераваннi сваiх продкаў.
Яшчэ да рэвалюцыiнеаднаразова ставiлася пытанне аб рэформе календара, бо ен не быў дастатковадакладны, у параўнаннi з астранамiчным разыходзiўся нанекалькi сутак. У 1918 годзе дэкрэтамСаўнаркома краiны перайшла на грыгарыянскi каляндар. Згодна дэкрэту, датаю, што iшла за 31 студзеня, у тым годзе стала не 1, а 14 лютага.Прысвяткi i святы народнага календара на Беларусi сяродправаслаўных замацавалiся па старым стылi, а сярод католiкаў – па новым. Таму афiцыйны грамадзянскi Новы год адзначаецца па новым – 31снежня, а на большай тэрыторыi Беларусi Каляды – з 7 па 19снежня.
Першыя звесткi аб календарызнаходзяцца ў “Астрамiравым евангеллi” (1056 — 1057).
Лiчыцца, што першы беларускi каляндар выдадзены ў 1587 годзе, аб чым засведчылiвiленскiя беларускiя календары 20 – 30-ых гадоў нашагастагоддзя. Магчыма, маецца на ўвазе “Календаръ римски новы”, выпушчаныў згаданым годзе Герасiмам Сматрыцкiм у Астрозе, цiшто-небудзь iншае. Але, як вядома, яшчэ ў 1522 годзе ўбеларусаў iснавала “Малая падарожная кнiжка” – каляндар,“выложенный из греческого на русский язык доктором Франциском с Полоцка”. У гэтым друкаваным усходнеславянскiмцаркоўна-астранамiчным календары, разлiчанным на 1523 – 1543 гады, побач згрыгарыянскiм летазлiчэннем дадзена i юлiянскае. Змешчаны “Псалтыр”, “Часаслоў”,некалькi канонаў, “Шасцiдневец”, “Саборнiк”, куды ўвайшлi“Святцы” i “Пасхалiя”. У “Малой падарожнай кнiжцы” славуты Скарына для сваiх землякоў на роднай беларускаймове тлумачыў асновы пазнання летазлiчэння.
Хрысцiянскi каляндарадлюстрованы на многiх гравюрах скарынаўскiх выданняў.
Новы этап угiсторыi беларускага народнага календара звязаны з падзвiжнiцкайдзейнасцю фалькларыстаў i этнографаў А. Багдановiча, I. Бермана, Е. Раманава,
Я. Чачата, Ф.Карскага, М. Нiкiфароўскагаi iнш. Яны сабралi багаты матэрыял, якi адлюстроўвае шматграннае духоўнае жыцце беларускаганарода ў прыказках, прыкметах, песнях, абрадах, паданнях, гульнях,святах.
Да рэвалюцыi Беларускiя календары з рознымi патрэбнымi звесткамi друкавалiсяў Варшаве, Кракаве, Маскве, Петраградзе, Бярэсцi, Вiльнi, Гомелi, Гродне, Магiлеве,Менску, Полацку i iнш. Аднак сталую традыцыю iх выпуска па сутнасцiсфармiравалi выдаўцы “Нашай нiвы”. Першы выйшаў на 1910 год удрукарнi Марцiна Кухты ў Вiльнi. Аўтарыiкнулiся, каб гэтыя невялiкiя кнiжачкi сталiся карыснымi iнеабходнымi асноўнаму чытачу – селянiну. Каляндар падаваўся па месяцах у трохразделах: праваслаўным, рымска-каталiцкiм, грэка-каталiцкiм (унiяцкiм)i адпаведна на трох мовах – царкоўнаславянскай, польскай i беларускай.Ва ўнiяцкай частцы назвы свят i прысвяткаў траплялiся прастамоўныя, у канцы змяшчалi некаторыя прыказкi: Вялiкдзень (Пасха);Ражаство св. Iвана Хрысцiцеля (Рождество Iоанна Предтечи), i iнш. Хаця i каротка, але быў прадстаўленыяўрэйскi каляндар, што сведчыла аб дэмакратычнасцi i верацярпiмасцi ўкладальнiкаў.
Укалендары змешчаны розныя цiкавыя i карысныя матэрыялы – змены фаз Месяца,надвор’е, даты кiрмашоў на Беларусi i iнш. Акрамя таго, друкавалiся творы пiсьменнiкаў, фальклорныя матэрыялы, асвятлялiсяпалiтычныя i эканамiчныя пытаннi.
Прыблiзна па такому прынцыпу створаны наступныявыданнi: “Беларускi календар на 1917 год”, “Беларускi гаспадарчы календар на 1926 год”, “Беларускiгаспадарчы календар на 1930 год” i iнш.
На станаўленнеі развіццё беларускай традыцыйнай абраднасці на працягу апошняга тысячагоддзяаказалі значны ўплыў розныя рэлігійныя веравучэнні, якія, умацоўваючы сваепазіцыі ў нашым краі, нярэдка імкнуліся абвергнуць спрадвечныя мясцовыя абрады,звычаі, вераванні і г. д., падмяняючы іх аналагічнымі новаўвядзеннямі ціпадробкамі, якія грунтаваліся на ўласнай светапогляднай аснове. Але, яксведчыць гістарычная рэальнасць, народныя традыцыі нельга наўмысна ні выжыць,ні падмяніць, ні забараніць, акрамя тых выпадкаў, калі яны свядома губляюцца іадыходзяць у нябыт у этнічнай памяці, як аджыўшае і непатрэбнае звяно ў культурнымукладзе жыцця. Яскравым сведчаннем таму ўпартая барацьба хрысціянства з язычніцтвам,што вялася на працягу цэлага тысяча-годдзя, але, відавочна, вынікі яемалазначныя, бо яна не змагла канчаткова зламаць рэлігійныя светапоглядныяпастулаты нашых далёкіх продкаў-язычнікаў, якія так і захаваліся ў свядомасцілюдзей да нашых часоў. У сённяшнім выглядзе і язычвіцтва, і хрысціянства хутчэйутвараюць цэласную аснову культурнага здабытку нацыі.
Хрьісціянства,павёўшы ўпартую барацьбу за знішчэнне язычвіцтва, выкарыстоўвала самыя розвыяметады для дасягнення сваёй мэты, ад забарон да актыўнай ідэалагічнайхрысціянізацыі народных мас. Ужо з самага пачатку ўвядзення вовай рэлігііхрысціянскія прапаведвікі аб'явілі язычвіцтва паганскай верай, людзей, якіяўпарта адстойвалі і абаранялі веру ў сваіх дахрысціянскіх Багоў, называліпагавцамі, нават Багоў язычнікаў перайменавалі ў ідалаў. У 1551 годзе ў шырокавядомай пастанове Стоглавага сабора язычніцкія звычаі і абрады былі асуджавы іўвогуле забаронены.
Трэбазазначыць, што хрысціянскія прапаведнікі падобныя пастановы выконвалі даволісумленна.
Правядзеннехрысціянскіх пастоў, калі не дазваляліся любыя ўвесяленні, гулянні, спяванні,прыпадае на дві правядзення мвогіх найбольш важвых язычніцкіх рытуальных дзён. Так,перадвелікодны сямітыднёвы пост сумяшчаецца з Гуканнем вясны, пятроўскі пост (зканца Траечнага тыдня да 12 ліпевя — дня апосталаў Пятра і Паўла) прыпадае надві Купалля, а двухтыднёвы Успенскі (спажынны) пост супадае са Спасаўскімісвяткамі.
Але наш народцярпліва перажываў і падобныя асуджэнні сваёй рэлігіі, і забароны, прадаў — жаючыі захоўваючы традыцыі язычніцкіх часоў. Нават у XIX стагоддзі,калі, здавалася, хрысціянства ўжо даволі трывала “абжылося” на нашых землях якновая дзяржаўная рэлігія, тагачасны люд упарта прытрымліваўся шматлікіх рэлігійныхсвят і абрадаў, якія паходзяць з язычніцтва.
Якпацверджанне таму і сёння ў большасці традыцыйных абрадаў беларусаў мызнаходзім адлюстраванне як хрысціянскай, так і язычніцкай рэлігійных плыняў,зыходзячы з чаго нават ужыванне назваў многіх абрадаў і свят захаваласяпаралельнае: Каляды — Ражство Хрыстова, Грамніцы — Срэценне Божае, Зялёныясвяткі — Тройца, Купалле — дзень ІванаХрысціцеля, Багач — Ражство Маці Божай іг. Д. Тут варта зазначыць, што прыналежнасць гэтых свят да розных рэлігійвыразва характарызуе і працягласць іх па часе. Як вядома, у нашыхпродкаў-язычнікаў месцамі правядзення рытуалаў і набажэнстваў з маленнямі даБагоў і Добрых Духаў былі рошчы, гаі, узвышшы, рэкі, свяцілішчы, дзе рытуальныясвяткаванні праводзіліся на працягу некалькіх дзён, а то і тыдняў. Прырода,адкрыты прастор, неабмежаваная колькасць удзельнікаў садзейнічалі таму.Хрысціянскія ж святы і абрады — гэта храмавыя цырымоніі, якія ў большасці сваёйразлічаны на аднадзённыя ўрачыстасці і маленні. Таму ў сённяшняй цеснапераплеценай канве язычніцкай і хрысціянскай духоўных плыняў заўсёды на часправядзення таго ці іншага язычніцкага свята прыпадае некалькі хрысціянскіх: Калядыі Ражство Хрыстова, Васілле, Вадохрышча; Гуканне вясны і Саракі, Вялікдзень,Дабравешчанне, Юр'е, Мікола; Зялёныя святкі і Тройца, Духаў дзень і г. д.
Паколькі напрацягу многіх стагоддзяў у нашым краі не было адзінага і пастаяннагаверавызнання, беларускі народ у большасці выпадкаў упарта прытрымліваўсяспрадвечнай дзедаўскай веры часоў язычніцтва, якая хоць і забаранялася ікрытыкавалася хрысціянствам і іншымі рэлігійнымі плынямі і дзяржаўныміструктурамі, але была адзіным, пастаянным і агульнавядомым на ўсёй тэрыторыіверавучэннем, якое трактавалася няпісанымі законамі продкаў, што бытавалі іперадаваліся з пакалення ў пакаленне, як самае сакральнае, і захавалася данашых дзён у выглядзе традыцыйных рытуалаў, звычаяў, вераванняў і г. д.
Падобнаясітуацыя даволі пераканаўча сведчыць пра тое, што спрадвечная традыцыйнаяаснова і ўсё, што на ёй створана, уяўляе сабой найболын устойлівае і актыўнаезвяно ва ўкладзе жыцця чалавека.
Абраднасць —гэта традыцыйная норма паводзін, якая вынікае з гістарычнага вопыту жыццямногіх і многіх пакаленняў.
У народнымкалендары самы актыўны абрадавы комплекс прыпадае на вясну і восень — менавітана тыя поры года, калі чалавек засяваў ніву і ўбіраў яе. Такая акалічнасцьневыпадковая. Пасля доўгага зімовага сну ажывала прырода, абуджалася да новагавітка жыцця маці-зямля. Думы і надзеічалавека ў гэты час былі прасякнуты разважаннямі аб ранняй і цёплай вясне, будучымураджаі, спрыяльным пладавітасці зямлі, надвор'і. Але першчым прыступіць да актыўнай сялянскай працы, трэба было дачакацца, пакульсонейка прагрэе зямлю, ажывіць яе і адзене ў зялёны ўбор. Чалавек не жадаў быцьтолькі пасіўным назіральнікам і чакаць прыходу вясенняга цяпла і пачаткуземляробчых работ. Ён
імкнуўся празпрызму вясенніх абрадаў, розных магічных рытуалаў звярнуцца з просьбамі і маленняміда Добрых Духаў і Багоў, каб наблізіць прыход вясны і абудзіць жыватворную сілузямлі. Гуканне вясны, Саракі, Благавешчанне, Юр'е, Мікола і многія іншыявясеннія святы і прысвяткі былі прасякнуты гэтай надзённай марай людзей. Адачакаўшыся цяпла і засеяўшы ніву, трэба было звярнуцца і да Духаў-продкаў, кабразлічваць і на іх благаславенне і спрыянне ў паўсядзённых справах земляроба. I таму напярэдадні Духава дня, альбо Тройцы, у суботу спраўлялідухаўскія ці, як іх яшчэ называюць, траечныя, Дзяды.
У аналагічнайпаслядоўнасці праходзіць і восеньская абраднасць, сэнс якой зводзіўся да таго,каб аддзячыць Багоў за здабыты ўраджай і багацце ў сялянскіх засеках і каморах.Макаўе, яблычны і арэхавы Спас, Прачыстая, Багач, Пакроў вызначаюцца рытуаламі,маленнямі і ахвярапрынашэннямі Багам і маці-зямлі за іх ласку і клопат прадабрабыт чалавека і шчодрыя дары сялянскай нівы. Вянцом восеньскай абраднасцізноў жа былі асяніны, ці змітраўскія Дзяды, на якіх дзякавалі Духаў-продкаў заіх садзеянне і спрыянне ў земляробчых і гаспадарчых справах чалавека іздабьггкі на сялянскіх палях.
Зімовы і летніперыяды, як вядома, характарызаваліся актыўнай працай людзей. Пачынаючы зПіліпаўкі і амаль да Вялікадня абраблялі лён, ткалі палатно, шылі, вышывалі.Пачынаўся стойлавы перыял для жывёлы, якую штодзённа трэба было даглядаць, атаксама трымаць у цяпле жыллё, навучыць грамаце дзетак і г. д. Лета ж у сваючаргу патрабавала актыўнай аддачы сіл на полі, у лузе, у лесе: “Лета працуе назіму, а зіма на лета” альбо “Што ўлетку прыдбаеш, то зімой з'ясі”, — сведчыцьнародная мудрасць. Таму летняя і зімовая абраднасць прадстаўлена значна вузей ународным календары, за выключэннем калядных (раждзественскіх) і купальскіхдзён, якія былі прымеркаваны да перыядаў зімовага і летняга сонцастаяння.
Варта зазначыцьі такую асаблівасць каляндарвых абрадаў, што многія з іх характэрны толькі дляпэўных рэгіёнаў Беларусі і хутчэй захаваліся як рэлікты племянной культурынашых продкаў. Так, абрад Пахаванне стралы бытуе толькі на тэрыторыі, якуюнасялялі радзімічы, Ваджэнне куста і Жаніцьба Пасвета — Дрыгвічы і Яцвягі, ЖаніцьбаЦярэшкі і Камаедзіца — крывічы. У кантэксце сённяшняй агульнанацыянальнайтрадыцыйнай культуры гэтыя абрады ўяўляюць сабой парэгіянальныя абрадавыя локусы,якія значна дапаўняюць і ўзбагачаюць нашу духоўную спадчыну.
Сямейнаяабраднасць ахоплівае найбольш важныя вехі ў жыцці чалавека — нараджэнне, вяселле,провады ў войска, перасяленне ў новую хату, пахаванне і памінанне нябожчыка —якраз усе тыя моманты, якія былі найбольш значнымі і адказнымі, пэўнай мяжой нажыццёвым шляху. I хоць усе яны абгрунтаваны практычнайнеабходнасцю, іх змест у асноўным напоўнены клопатам аб прадаўжэнні чалавечагароду, здаровым развіцці будучага патомства. Нездарма ж у народзе кажуць: “Калідзіця на свет прыходзіць, новы кусок хлеба родзіць”, “Без дзяцей ціха, ды настарасці ліха” ці “Дзіцятка хоць і крыва, ды бацьку з маткаю міла”.
У беларусаў знараджэннем дзіцяці звязаны два абрады — адведкі (адведзіны), калі сваякі ізнаёмыя прыходзілі да бацькоў немаўляткі, каб павіншаваць іх і раздзяліць іхрадасць, падтрымаць маладых бацькоў слушным словам, практычным павучаннем альбоматэрыяльнай дапамогай, і радзіны (хрэсьбіны) — абрад хрышчэння дзіцяці ўцаркве або касцёле. Жаданне здароўя маці і дзіцяці, шчаслівага будучага лёсунованароджанаму ўласціва многім рытуальным дзеянням, звычаям і павер’ям, штосуправаджаюць радзінную абраднасць.
Менавіта ўсям'і і дзецях — шчасце чалавека і яго вечнасць.
Стварэннюновай сям'і з даўніх часоў надавалася важвае значэнне. Па тых, хто будзе бацькаі маці, яшчэ задоўга да вяселля судзілі аб лёсе будучай сям'і і яе нашчадкаў.Невыпадкова, што сярод усіх сямейных абрадаў вясельная абраднасць самаяпрацяглая па часе. Пачынаецца яна звычайна сватаннем, калі жаніх з двума-трымасваякамі прыходзіў да бацькоў дзяўчыны прасіць яе рукі. Атрымаўшы згоду навыданне дачкі, праз тыдзень-два збіраліся на заручыны, дзе сустракаліся родзічыжаніха і нявесты, і ўжо пасля такога знаёмства і згоды двух родаў на маючы адбыццашлюб дамаўляліся аб часе правядзення вяселля, якое звычайна гулялі некалькідзён. Заканчваліся ж беларускія вясельныя абрады пярэзвамі, калі на працягутыдня, а то і больш, госці маладога і маладой запрашаліадзін аднаго да сябе ў госці.
Провады навабранцаў у войскатаксама на працягу апошніх стагоддзяў выліліся ў характэрны для гэтай падзеіабрад, які хутчэй быў выкліканы заклапочанасцю родных і бацькоў аб вяртаннібудучага салдата жывым і здаровым да роднай хаты, у сваю сям'ю.
Беларускі абрад провадаў наармейскую службу складаецца з некалькіх рытуалаў, такіх, як паездка навабранцаз роднымі ў храм, дзе за яго здароўе служылі абедню, развітанне з аднавяскоўцамі — абход будучым салдатам родных і знаёмых у сваёй вёсцы,якія яму зычылі хутчэйшага вяртання дадому, а старэйшыя людзі, бывалыя салдатыдзяліліся сакрэтамі вайсковага жыцця, вечар-провады, што спраўлялі за дзень да ад'езду на зборны пункт, на якім будучага воіна аплаквалі іблагаслаўлялі “чэсна служыць Айчыне”, надзялялі грашыма і рэчамі “на дарогу”, атаксама провады непасрэдна ў дзень адпраўлення з сваёй хаты, калі родныя рабілі шматлікія рытуалы і магічныя дзеянні, “каб хлопец жывым і здаровымвярнуўся назад”.
Перасяленне ўновую хату атрымала назву — улазіны альбо ўваходзіны, для якіх характэрнырытуалы, накіраваныя на шчаслівае і заможнае пражыванне пэўнай сям'і на новыммесцы.
Смерць была канчатковай мяжой зямнога існавання чалавека. Жалоба і пашана, з якой праводзяць у апошні шлях нябожчыка, — гэта своеасаблівая даніна павагі і ўдзячнасці за пакінуты ім след на зямлі, сярод людзей.
Беларускія жалобныя абрадыскладаюцца з двух частак — пахавання памёршага і памінальных дзён аб ім:траціны, шасціны, саракавіны і г. д. Па вераваннях беларусаў, пахаванне — гэтапровады чалавека “на той свет”, дзе ён прадаўжае сваё бясконцае і вечнаеіснаванне ў выглядзе Духа-продка і з'яўляецца апекуном свайго роду і сям'і.
Як бачым,традыцыйная абраднасць беларусаў складаецца з характэрных рытуальных цыклаў,якія адлюстроўваюць спрадвечны ўклад жыцдя людзей, культуру іх быту,светапоглядную аснову. I хоць каляндарныя і сямейныяабрады вельмі старажытныя па сваім паходжавні, аднак да сённяшніх дзён яны нестрацілі мэтавай накіраванасці і прызначэння ў народным жыцці, здолелі захавацьу сабе адну з цікавейшых старонак народнага побыту, нашай вацыянальнайкультурнай спадчыны.
Калядныя святызаймаюць асобнае месца сярод іншых свят народнага календара. З гэтымі святамінашы продкі звязвалі свае надзеі на шчаслівае жыцце у будучым годзе, на багатыўраджай і дабрабыт сям’і, на перамогу лета над зімой, цяпла – над холадам,святла – над цемрай.
Увесьземляробны каляндар трымаецца на такіх цыклах свят: Вялікдзень і інш. веснавыясвяты і прысвяткі, у тым ліку Гуканне вясны, Юр’е, Мікола; летам – Купалле;восенню – Дзяды, Багач, Пакрова; зімой – Каляды.
ВЯЛІКДЗЕНЬ
У хрысціянскімкалендары Вялікдзень рухомае свята і штогод прыпадае на перыяд з 4 красавіка па8 мая. Яно адзначаецца ў католікаў у нядзелю пасля поўні, якая наступае следамза 21 сакавіка, ці дакладней, перыядам вясенняга раўнадзенства, а ўправаслаўных вернікаў пасля 21 сакавіка адлічваецца ўперад 13 дзен і таксамавызначаецца нядзеля пасля поўнага месяца.
У жыцці нашыхпродкаў-язычнікаў Вялікдзень адзначаўся ў гонар Бога Сонца – Даждзьбога. Менавітаадтуль і прыйшла гэта назва ў сучасную беларускую лексіку, бо, як вядома, хрысціянскаяназва свята — Пасха. Вясеннія шматкантрастныя “паводзіны” прыроды выклікалі ўанімістычных разважаннях старажытных людзей уяўленні аб барацьбе прыродныхстыхій: ціхіх і ветраных дзён, снегападу і дажджоў, цемры і святла, холаду іцяпла, кантрастнасць якіх выразна падкрэслівала воблачнае або чыстае неба.Актыўнае сонечнае цяпло ў красавіку днём суправаджалася журчаннем ручаёў іспевам жаўрукоў, ноччу ж, наадварот, у свае правы ўступала цемра, пад пакровамякой яшчэ заўважна праяўляў свае здольнасці мароз. Так паўтаралася многіясуткі. Але час ночы і цемры няўмольна звужаўся, працягласць дня станавіласябольшай за ноч, што давала магчымасць чалавеку разважаць аб пераканаўчайперамозе Сонца над цемрай і холадам, своеасаблівым уваскрашэнні яго да новагавітка жыцця. На новае кола жыцця пад сонечнымі промнямі адраджалася ізямелька. Усё гэта не магло не радаваць славяніна-земляроба. Вітаючы перамогуСонца (Даждзьбога) і пачатак аднаўлення зямной прыроды, нашы продкі-язычнікі спраўлялісвята вялікага дня — Вялікдзень.
Як і славяне,у дахрысціянскія часы падобныя святкаванні адзначалі егіпцяне, фінікійцы,грэкі, фрыгійцы і іншыя народы. У старажытных егіпцян уваскрэсенне вярхоўнагаБога Асірыса нават сустракалі словамі “Асірыс уваскрэс!”. Зразумела, штохрысціянства, як рэлігія больш позняга перыяду, увасобіла лепшыя традыцыіязычніцтва і стваралася на іх. Да дзен паслявясенняга раўнадзенства ўхрысціянстве прымеркаваны дні смерці і уваскрэсення Ісуса Хрыста.
Згодна хрысціянскайміфалогіі, у пятніцу іудзеі асудзілі Сына Божага на смерць праз распяцце яго накрыжы. У суботу прыхільнікі Ісуса Хрыста выпрасілі ў іудзейскага цара дазвол напахаванне і перанеслі яго цела ў пячору, заваліўшы ўваход вялізным каменем. А ўнядзелю, калі Маці Божая з сваімі сяброўкамі прыйшла, каб апрануць свайгосына-нябожчыка ў пас-мяротнае адзенне і зрабіць адпаведнае ўбранне ягопасмяротнага ложа, Анёл у белым адзенні абвясціў ёй і жанчынам, што ІсусХрыстос уваскрэс. Менавіта таму, як толькі пачынаецца нядзеля (апоўначы зсуботы на нядзелю) у царквах і касцёлах робіцца тройчы абыход вакол храма,пасля чаго свяшчэннікі ўрачыста абвяшчаюць: “Хрыстос уваскрэс!” Са словамі“Хрыстос уваскрэс!” на працягу нядзелі і наступных двух дзён, сустракаючыся сасваімі знаёмымі, роднымі, сябрамі, вітаюцца ўсе хрысціяне, на што адказваюць“Ва ісціну ўваскрэс!” і цалуюцца.
Ународным жыцці гэта свята мае свае адметныя адценні і каларыт. Напярэдадні дачацвярга, які вазываюць “чысты чацвер”, старанна прыбіралі ў хаце, мыліпадлогу, вокны, бялілі ці аб-клейвалі шпалерамі хату, мыліся ў лазні. А ў суботузранку завешвалі на вокны новыя фіранкі, на абразы — набожнікі, замешвалі ўдзяжы цеста на пірагі і з абеда распальвалі ў печы. Кожная гаспадынька рыхтаваласвяточныя стравы: смажыла мяса, каўбасу, варыла цыбульнае шалyпіннеі фарбавала ў яго адвары велікодныя яйкі.
“Свята Вялічка — з краснымяічкам”, — гавораць у народзе. Яйка з'яўляецца вельмі важным атрыбутамвелікодных дзён. Яно сімвалізавала сабой, з аднаго боку, сусветную прастору,нашу галактыку, а з другога — кругаварот і бясконцасць жыцця, пачатак усякагаадраджэння да жыцця. Як і ў большасці іншых славянскіх народаў, нашы продкіафарбоўвалі велікодныя яйкі ў зялёны, блакітны, чырвоны, жоўты колер, рабіліяйкі-пісанкі, расчэрчаныя або расфарбаваныя рознымі сімвалічнымі ўзорамі іколерамі. Такому яйку надавалася магічная сіла: з ім выганялі першы раз на пашужывёлу, каб засцерагчы яе ад злых чараў ведзьмакоў, закопвалі ў першую баразнуці на ўскрайку нівы, каб тая добра радзіла, і г. д. Са спрадвечных часоў унашым народзе шырока вядома традыцыя адорваць адзін аднаго на Вялікдзеньсвяточнымі яйкамі. 3 прыняццем хрысціянства гэта традыцыя была пераасэнсавана падновую рэлігію. Паводле праваслаўных біблейскіх паданняў Святая Марыя Магдаліна,даведаўшыся аб пакаранні смерцю Ісуса Хрыста, прынесла ў падарунак рымскамуімператару Ціберыю чырвонае яйка, як знак нявіннасці Сына Божага і сімвалічнаесведчанне таго, што з гэтага часу ўвесь сусвет нясе на сабе адбітак яго нявіннапралітай крыві. Магчыма, што гэта падзея і стала прычынай таго, што, адпаведнахрысціянскай традыцыі, у наш час велікодныя яйкі фарбуюць пераважна ў чырвоныколер.
Вечарам з кожнай сям'ізвычайна гаспадар ці старэйшыя людзі ішлі ў храм “на ўсенашную”. 3 сабою браліпа кавалачку кожнай стравы: мяса, сала, пірог, яйкі, соль і інш. Зразумела, штоні адна царква або касцёл не маглі ўмясціць усіх жадаючых, таму людзі часцейзбіраліся ў бліжэйшых хатах, у сваякоў і знаёмых, каб апоўначы выйсці да храмаі разам з усімі хрысціянамі сустрэць радасны час уваскрэсення Ісуса Хрыста іпрысутнічаць у час вынасу з храма святых харугваў з лікам святых і ўрачыстагашэсця.
Набажэнствы ў гэту ночзаканчваюцца гадзін каля чатырох. На заканчэнне “усенашнай” свяшчэннікіасвяцаюць “пасху” — прынесеныя з дому харчы. У вялікіх населеных пунктах гэтыхрысціянскі рытуал паўтараецца некалькі разоў на працягу ўсяго нядзельнага дня.
У гэту ж ноч і тыя, хтозаставаўся дома, імкнуліся не спаць. У хатах да ранку гарэла святло, запальвалісвечкі перад абразамі, маліліся Богу, расказвалі біблейскія паданні аб жыцціІсуса Хрыста, святых Апосталаў і іншых святых.
Пасля “усенашнай” зранкуўсе, хто правёў гэту ноч у царкве (касцёле), спяшаліся ў свае сем'і. Дома кожнаягаспадыня накрывала святочны стол, за які, папярэдне памаліўшыся Богу, садзіліся,“каб разгавецца”. Толькі цяпер упершыню пасля доўгага сямітыднёвага посту можнабыло ўволю паласавацца рознымі стравамі. Есці пачыналі з асвечанага яйка, соліі пірага, а пасля выпівалі па чарцы гарэлкі і смачна снедалі.
Вельмі радаснымі і жаданымі велікодныядні былі для дзетак. Да іх у госці прыходзілі хросныя бацька і маці,бабуля-пупарэзніца, дзядзькі, цёткі, якія кожнаму з дзяцей прыносілі чырвонаеяйка. У некаторых мясцовасцях (Рагачоўскі, Слаўгарадскі і іншыя раёны) дзецісамі абыходзілі двары сваіх хросных і блізкіх сваякоў, каб атрымаць велікодныяпадарункі. Гэты звычай вызначаецца лакальнымі асаблівасцямі традыцыйных зон унашым краі.
Абыходы дзеткамі цідарослымі двароў у сваёй вёсцы на Вялікдзень маюць вельмі старажытнаепаходжанне. Такіх хадакоў у розных рэгіёнах называюць валачобнікамі,галыкальнікамі, валоўнікамі, лалыншчыкамі, кукольнікамі іінш. “Валачобнікі — людзі Божыя...”, — падкрэсліваецца ў песнях гэтага часу.Лічылі, што абыходы імі двароў прыносілі пладавітасць жывёлы, ураджайнасць напалях, засцярогу падвор'я ад розных прыродных стыхій. Падыходзячы пад акно,валачобнікі, падобва калядоўшчыкам, спявалі песні, ухваляючыя гаспадара,гаспадыню, іх сыноў і дачок.
Кожны радоктакой песні суправаджаўся адным з прыпеваў “Хрыстос уваскрос, Сын Божы!”, “Славатабе, Божа, на ўвесь свет!”, “Да й віно ж, віно зеляно!”, “Вясна красна,зялёна!” і інш.
Па заканчэнніпесні гаспадары надзялялі валачобнікаў яйкамі, гарэлкай, пірагамі і іншайстравай са святочнага стала.
Варта зазначыць,што ў сусветнай традыцыйнай культуры валачобныя песні да гэтага часу захавалісяі зафіксаваны толькі ў беларусаў, што характэрна падкрэслівае нацыянальную адметнасцьнашай культурнай спадчыны.
Завяршыўшыабыходы двароў у сваёй вёсцы, валачобнікі па папярэдняй дамоўленасці збіралісяў адной з хат ці ў апошняй хаце, да якой яны прыходзілі з рытуальным спяваннем,і наладжвалі там застолле з цікавымі і вясёлымі гульнямі, танцамі, песнямі,жартамі.
На Вялікдзеньдзяўчаты гадалі аб будучым лёсе, пераскокваючы праз сані: хто пераскочыць — датаго ўвосень прыедуць сваты, а хто не — будзе чакаць да наступнага года.
3 гэтымі жднямі ў народзе было звязана вельмі многа павер'яў і прадказанняў.
Умногіх мясцовасцях у першы велікодны дзень выходзілі з хат, каб убачыць усходсонца. Гаварылі, што ў гэты час сонца быццам “іграе на ўсходзе”, пераліваеццарознымі колерамі. Такую “гульню сонца” звязвалі з “вяшчаннем на добрае лета” ішчаслівымі вяселлямі на працягу года.
Паўсюдна беларусы мылісяраніцай крынічнай вадой, у якую клалі чырвонае яйка і залатыя ці сярэбраныяпрадметы, каб быць увесь год чыстым і здаровым (“чырвоным, як яйка”).
Старыя, зранку расчэсваючыся,прыгаворвалі: “Дай, Божа, колькі на галаве валасоў, каб столькі было ўнукаў!”
У першы велікодны дзень непалілі ў печы, а тых, хто парушаў гэта правіла, страшылі, што ўлетку ягопадвор'е спаліць Пярун.
На Віцебшчыне ў некаторыхвёсках існавала павер'е, што калі на прывітанне “Хрыстос уваскрэс!” неадказаць, а задумаць жаданне, дык яно абавязкова збудзецца.
Вельмі гуманным, пранікнутымлюбоўю да чалавека было ў гэтыя дні ў народзе і такое павер'е: лічылі, штокожны год, як і ў першыя дні пасля сваёй смерці, ад Вялікадня да ўшэсця ІсусХрыстос ходзіць па зямлі сярод людзей, найболыд у выглядзе жабрака. Таму ўгэты час да жабракоў, людзей-калек, старцаў ставіліся найболып лаяльна іспачувальна, надзяляючы іх ежай і іншай міласцінай. Абыякавасць да такіхлюдзей лічылася за вялікі грэх.
У народным календары святаВялікдзень вызначае правядзенне некаторых іншых свят і прысвяткаў. На восьмымперадвелікодным тыдні святкавалі Масленку, а ў суботу перад ёю масленічныя(стрэчаньскія) Дзяды, з наступнага тыдня пасля Масленкі пачынаўся сямітыднёвыперадвелікодны пост, у сераду за 24 дні да Вялікадня адзначаюцца Хрэстцы(выпякаюць з цеста рытуальныя хрэшчыкі), напярэдадні ў нядзелю — Вербніца(Вербная нядзеля), Радаўніца адзначаецца на дзевяты дзень пасля Вялікадня,Тройца — на пяцідзесяты, дваццаць пяты дзень называецца Перапалаўная серада(Прапалавенне), на шостым тыдні ў чацвер — Ушэсце, чацвер дзевятага тыдня —Дзевятнік (Дзевятуха), пятніца дзесятага тыдня — Дзесятуха (Дзесятка — хлебупятка) і г. д.
КУПАЛЛЕ
Купалле —язычніцкае свята ў гонар летняга сонцастаяння, найвышэйшага росквіту прыроды іўшанавання вады. Адзначаецца яно ў ноч з 23 на 24 чэрвеня ў католікаў і з 6 на7 ліпеня ў праваслаўных беларусаў.
У хрысціянстве адпаведнана 24 чэрвеня і 7 ліпеня прыпадае дзень нараджэння Прарока Івана Прадцечы,якому суджана было ахрысціць у рацэ Іардан Сына Божага Ісуса Хрыста. На працягуапошняга тысячагодцзя на падставе падзей, звязаных з імем “хрысціцеля БожагаІаана”, у больш моцных царкоўных прыходах замацаваліся новыя варыянты назваў даязычніцкага Купалля, але ўжо з хрысціянскім адценнем — Іван Купала або Ян,Іванаў дзень.
АдКаляд і да Купалля сонца ўвесь час было ў стадыі ўзыходжання: павялічваўсядзень, сагравалася зямля, адраджалася прырода. Нарэшце, у дні летнягасонцастаяння ўсё гэта дасягала свайго найвышэйшага апагея. Да гэтага ж часувыраслі і адцвілі на сялянскіх палях жыта, пшаніца, грэчка, проса, лён, бульбаі іншыя культуры, закончыўся прыплод жывёлы. Здабыткі новага года станавілісявідавочнымі, за што, як гавораць у народзе, “і хваліць Бога” або “дзякуй Богу”.У купальскіх абрадах і рытуалах чалавек, з аднаго боку, выказваў падзяку Агню,Вадзе і Зямлі, што абагаўляліся ў нашых язычніцкіх продкаў, і прыносіў імрозныя ахвяраванні, часцей у выглядзе расліннасці ці прадуктаў харчавання,вырабленых з яе, а з другога — сваім вяселлем і радасцю выказваў аднадушнаеспалучэнне са станам прыроды, яе найвышэйшым росквітам і зямной прыгажосцю.
Купальскае свята практычнапачыналася з другой паловы дня 6 ліпеня дашлюбнай моладдзю. Дзяўчаты збіралісякучкамі і ішлі да жытняга поля збіраць кветкі і завіваць вяночкі. Прычым, як,напрыклад, на Дубровеншчыне, кветкі збіралі з розных палёў, што адносіліся дасуседніх вёсак. Па бытуючых павер'ях, такім чынам можна было заманіць да сябежаніхоў з гэтых вёсак. Дубровенскія бабулькі — колішнія прыгажуні ўспамінаюць,што часам замест кветак “сабіралі жыта з каждага поля, з каждай дзярэўні,стараліся, каб хлопцы з чужых дзеравень да нас прыходзілі гуляць”.
Хлопцы рыхтавалі месцадля купальскага вогнішча, якое рабілі звычайва на скрыжаванні дарог, на мастах,беразе рэчкі або возера ці на пагорках. Закопвалі ў зямлю “дзябёлы” шэст абослуп, на вяршыні якога замацоўвалі ў гарызантальнай плоскасці з'езджанае і, адчаго зразумела, добра прамасленае кола ад калёс. Ад кола па слупу ўніз абмотвалітаксама прамасленую вяроўку ці скручаны з саломы абольняной кудзелі кужаль. Знізу пад слуп зношвалі ад кожнага двара і складалі ўкучу “май” — засохлыя галінкі дрэў, якія вешалі ў хаце і вакол яе на Тройцу.
3 надыходам вечара, калісонейка пачынала садзіцца за гарызонт, у кожнай акрузе наваколле напаўняласямелодыямі купальскіх песень. Гэта дзяўчаты, “убраўшы” свае галоўкі вяночкамі,ішлі з поля да месца купальскага агню.
У песні невыпадкова моладзьзвяртаецца да месяца і Бога з просьбай развесці купальскі агонь. У старажытныячасы агонь лічыўся Божым дарам чалавеку, яго здабывалі трэннем адна аб аднудзвюх сухіх палак ці пазней з дапамогай розных прыстасаванняў. Такі агоньвазывалі свяшчэнным, а яго здабыванне суправаджалася рознымі магічнымірытуаламі, якія праводзіў язычніцкі святар. Падобная традыцыя здабычы агнюзахоўвалася ў купальскай абраднасці аж да XIX стагоддзя.
Як толькі сонейка поўнасцюхавалася за гарызонт, запальвалі “май”. Ад сухіх галінак агонь па кужалю абовяроўцы, намотанай на слуп, вельмі хутка перабіраўся да кола, якое і формай іразмяшчэннем у прасторы сімвалізавала і як бы працягвала функцыі сонца на зямліў гэту ноч.
На Беларусі вядомы і іншыяварыянты распальвання купальскіх агнёў.
Вакол агню дзяўчаты вадзілікарагоды, спявалі купальскія песні. Хлопцы абавязкова наладжвалі гульні з пераскокваннемпраз агонь. Агонь павінен быў, на думку нашых продкаў, паспрыяць ачышчэнню душычалавека за дапушчаныя грахі, папярэдзіць або зняць з чалавека ўсякія злыя чарыі хваробы, а таксама дапамагчы ў здзяйсненні задуманага. На падставе апошнягаверавання, хлопец і дзяўчына, якія кахаліся, баючыся, каб іх не разлучылі,пераскоквалі праз агонь удвух, узяўшыся за рукі.
На заканчэнне гульняў каляагню моладзь пускала на ваду вяночкі, на якія, як і ў траечных гаданнях,задумвалі на будучае свайго роду і лёсу. Але ў адрозненне ад гаданняў натраечных вянках, як сведчаць песенныя крыніцы, у купальскі вяночак унутрырабілі перапляценне са сцяблінак лёну або жыта і ставілі туды свечачку, якую запальваліад купальскага вогнішча.
3 нецярпеннем чакалі ў гэтуноч раніцы, калі пачынала ўзыходзіць сонца, каб паглядзець, як яно “грае”.Сонца нібыта ў купальскі ранак пераліваецца рознымі колерамі, “гуляе і скача”.Узыход сонца сустракалі песнямі.
З купальскайноччу на Беларусі звязаны самыя неверагодныя ўяўленні аб актывізацыі дзеянняўрознай “нечысці” — чарцей, Бабы Ягі, д'яблаў, пярэваратняў і, што асаблівахарактэрна для беларускай міфалогіі, ведзьмаў.
У самыхзахапляючых купальскіх сюжэтах расказваецца аб пераўтварэнні ў гэту ноч ведзьмыў жабу, мыш, яшчарыцу, якая ў такім выглядзе прабіраецца ў хлеў, каб адабраць укаровы малако, зрабіць заломы ў жыце.
Многа ўнашым краі бытуе паданняў пра ведзьму. Паводле Ю. Крачкоўскага, у Брэсцкім,Слонімскім, Вілейскім, Дзісненскім, Навагрудскім і Барысаўскім паветах былошырока вядома паданне наступнага зместу: “У дзень Іаана Прадцечы сяляненаказваюць пастухам, каб на гэты раз яны не пераганялі сваёй жывёлы “праз мяжу”,г. зн. праз тую мяжу, якая аддзяляе палі адной вёскі ад другой: там, гавораць,збіраюцца ведзьмы, пераварочваюцца ў жаб і, падпоўзшы пад кароў, адбіраюцьмалако. Аднойчы дамовіліся некалькі хлапчукоў не паслухаць сваіх гаспадароў іпагнаць жывёлу ў забароненае месца “за мяжу”. Адзін хлопчык, назіраючы зажывёлай, заўважыў, што паміж каровамі поўзае вялізная жаба. Ён зразумеў, штогэта ведзьма, узяў палку, завастрыў яе, быццам долата, і, наблізіўшыся да жабы,сказаў: “Ах ты, ведзьма, ты прыйшла за малаком да маіх кароў, вось я цябепачастую!” Ён прыцэліўся і так лоўка стукнуў па жабе палкаю, што адсек ёйпярэднюю лапу. Параненая жаба запішчала і папаўзла без нагі. Хлопчык расказаў абгэтай гісторыі сваім равеснікам. Яны пасмяяліся, пажартавалі — на гэтым усё,відаць, і закончылася б. Але калі гэты хлопчык вярнуўся вечарам з жывёлайдадому, то тут жа яму сказалі, што нядаўна хтосьці яго хроснай маціадсек руку. Успомніўся хлопчыку той выпадак, і ён тут жа паспяшаўся наведацьсваю хросную маці. Не паспеў ён уступіць у хату, як старая, сабраўшы апошніясвае сілы, схапіла качаргу і здаровай рукою шарахнула малому па галаве. “Ах ты,шалун, неслух, — сказала яна, — ты прыйшоў яшчэ сюды здзеквацца нада мною? 3-зацябе я адыходжу на той свет”. Усе, хто прысутнічаў, былі здзіўлены падобнымвідовішчам і прасілі хлопчыка растлумачыць ім прычыну такога прыёму яго хроснаюмаці. Хлопчык, зразумела, расказаў, што здарылася ў полі з несапраўднай жабай.Хатнія даведаліся, што была ў іх за старая. Хутка яна сканала, а паданне пра яезахавалася”.
Шумам і песнямі, якіяспявалі дзяўчаты каля вогнішча, каля жыта, на полі, палохалі ведзьму, праганяліяе з поля. 3 гэтай жа мэтай кідалі ў жыта галавешкі ад купальскага вогнішча,абтырквалі поле асінавымі галінкамі, апырсквалі святою вадой. Лічылі, што ўгэту ноч Прарок Ілля дапамагае людзям у барацьбе з ведзьмамі і засцерагае ад іхзлых чараў сялянскія палі. Такія вераванні зафіксаваны ў сюжэтыцы многіхкупальскіх песен.
Ва ўсходніх рэгіёнахБеларусі (Слаўгарадскі, Чэрыкаўскі, Магілёўскі раёны) функцыі ведзьмынадаваліся змеям, якім упадаблялі ўсё жывое, што маглі сустрэць у купальскуюноч на зямлі. “Мыш, жаба якая, нада яе паймаць і ўкінуць ў цяпло жывую. Етаназываецца змяя. Змяёныша сцераглі, што раньшэ адбіралі хлеб… Былі раньшэтакія бабкі ці дзяды, каторыя зналі. Дык рядам будзе жыта: наша будзе пустое, атоя — не падняць. Вот хадзілі сцераглі ету змяю”.
Шматлікія паданнібеларускай зямлі звязаны таксама з кветкай папараць, якая нібыта зацвітае наКупалле ў поўнач. Той, хто яе мог адшукаць і сарваць, станавіўся самым багатымчалавекам і валодаў незвычайнымі здольнасцямі, напрыклад разумеў мову траў,дрэў, вады, звяроў, хатняй жывёлы і інш. Як зазначае няўрымслівы і паслядоўныдаследчык купальскай традыцыйнай абраднасці А. С. Ліс, легенда прапалараць-кветку ў беларусаў “паэтычна ўвасобіла мары
старажытнага чалавека абпазнанні зямных таямніц, жаданне стаць празорлівым і шчаслівым”.
3 нецярпеннем чакалікупальскай ночы шукальнікі схаваных у зямлі скарбаў. Верылі, што над кожным з іхапоўначы гарыць чароўны агеньчык.
Прыкметы і гаданні ўкупальскую ноч і напярэдадні яе характарызаваліся аграрна- і любоўна-магічныміматывамі. Напрыклад, пераскоквалі праз агонь на конях, каб зберагчы іх ад чараўзлых Духаў і хвароб; вечарам і ноччу збіралі лекавыя травы, што называюць ународзе “святаянскімі зёлкамі”, якія выкарыстоўваюцца пры лячэнні розных хваробі правядзенні ачышчальных рытуалаў; у сям'і, дзе быў хворы, утырквалі на стыкубярвенняў хаты кветкі купалкі: калі на наступны дзень кветкі бачылі звялымі,лічылі, што вельмі хутка ён пойдзе на той свет; закідвалі на стрэхі хат, дзежыла дашлюбная моладзь, вянкі з купальскіх кветак, каб хлопец або дзяўчына напрацягу года “былі ў пары”; і інш.
У песеннайлірыцы Купалля, акрамя песень строга рытуалізаваных, што спяваліся ля вогнішча,у час апускання на ваду вянкоў або пры сустрэчы ўсходу сонца, вылучаюцца тэкстыбаладнага, велічальнага, жартоўнага, гульнёвага зместу, якім адпавядаюцьхарактэрная мелодыка, вобразнасць і паэтыка.
КАЛЯДЫ
З даўніхчасоў Сонцу як адзінай крыніцы цяпла і жыцця на Зямлі розныя народы надаваліпэўнае значэнне: па сонцу звяралі час, да яго поўнага кругавароту вакол Зямліпрымяркоувалі гадавыя календары, а ў нашых продкаў-язычнікаў сонейка ўвогулеўстаноўвалася, як адно з галоўных бостваў.
У язычніцкайрэлігіі вярхоўным Богам лічыўся Сварог – Бог неба, а яго дзеці, што былі стаўленнікаміпаміж людзьмі і Богам-бацькам, называліся сварожычы: Сонца альбо Даждзьбог, атаксама Хорс — сонечны агонь і Пярун — малавкавы агонь.
Беларусі паафіцыйным календары ў залежнасці ад веравызнання Каляды святкуюцца ў розныядаты: у католікаў з 24 снежня па 6 студзеня і ў праваслаўных вернікаў з 6 па 21 студзеня. Але ж язычніцкія Каляды не мелідачынення ні да католікаў, ні да праваслаўных. Падобнае разыходжанве ў датахсвяткавання звязана з гісторыяй рэлігіі ў нашым краі. Хрысціянства на працягуапошняга тысячагоддзя, вельмі актыўна выцясняючы язычніцкія традыцыі са свядомасці беларусаў, дабілася забароны іх на дзяржаўным узроўні.У такім выпадку Каляды як свята прадаўжалі функцыяніраваць у простанароднымасяродку, і паступова, з узмацненнем пазіцый хрысціянства, дата іх святкаванняпрымяркоўвалася народам да календароў гэтых хрысціянскіх канфесій, у якіх надні зімовага сонцастаяння прыпадае нараджэнне Ісуса Хрыста.
Язычніцкія калядныясвяткаванні добра захаваліся да сёння і актыўва бытуюць у многіх беларускіхвёсачках і гарадах. Нягледзячы ва тое, што пазвей на гэтае свята ваклала свойадбітак хрысціявства, у народным жыцці Каляды ве страцілі свайго звачэння і сэнсу.
. 24 снежня, аадпаведва сучасвым датам святкаванне ў праваслаўных вернікаў — 6 студзевя, вашыпродкі сустракалі Каляду, хутчэй за ўсё, Божую Маці Сонца.
У гонар Калядыў кожнай хаце рабілі святую вячэру, ва якой абавязковымі стравамі былі куцця ібліны, а ўвогуле ва стол ставілі як мага больш страў, за што ў вародзе гцюпавівва была быць поснай, а калі і запраўлялі што, дык толькі канапляным абосланечнікавым алеем. Вячэраць пачывалі з узыходам ва вебе першай вячэрвяй зоркіі абавязкова папярэдне запаліўшы ва куце свечку і памаліўшыся Богу.
7 студзевясвяткавалі Каляды. Святочвыя застоллі праходзілі як у кругу сям'і, так і з запрашэннему госці іншых сваякоў. Пасля доўгага перадкаляднага посту скаромная ежа насвяточным стале і гарэлка ў пэўнай ступені падкрэсліваліўрачыстасць застолля і яго значнасць. 3 гэтага ж дня, вечарам, пачыналі хадзіцькалядоўшчыкі з абрадамі слаўлення і добрых зычэнняў гаспадарам і членам іхсямей. 3 незапамятных часоў хаджэнням калядоўшчыкаў і абыходам імі гаспадарчых падвор'яўу народзе надаецца магічны сэнс. Праз падобныя рытуалы, як лічылі нашы продкі,можна заручыцца падтрымкай Багоў на ўвесь будучы год. Калядоўшчыкі як бывыконвалі функцыянальную ролю пасрэднікаў паміж Богам і чалавекам. Услаўляючы таго ці іншана гаспадара, яны зычылі яму багацця,здароўя і дабрабыту.
Усякі гаспадарімкнуўся шчодра надзяліць спевакоў за такія песні-зычэнні. Магчыма, што ўязычніцкія часы падарункі, якімі надзялялі гаспадары калядоўшчыкаў, у першую чаргуадрасаваліся вярхоўным і родавым боствам і Добрым Духам, і частку такіхахвярапрынашэнняў тыя адносілі да месц пакланення Сварогу, Даждзьбогу, Перуну,Вялесу, Роду і іншым язычніцкім Багам.
Паўсямеснакалядрўшчыкі вадзілі з сабою “казу”. Лічылася, што з дапамогай гэтай жывёлыможна выгнаць са двара “нячысцікаў”, а таксама разлічваць у наступным годзе надобры прыплод жывёлы ў гаспадарцы і плённы здабытак ураджаю з сялянскай нівы,бо, як спяваецца ў песнях калядоўшчыкаў, “дзе каза ходзіць — там жыта родзіць,дзе каза хвастом — там жыта кустом, дзе каза нагой — там жыта капой, а дзе казатоп-топ — там жыта сем коп”.
Больш вузкалакальнаезначэнне на Беларусі маюць звычаі ваджэння калядоўшчыкамі мядзведзя, штохарактэрна для некаторых раёнаў Брэстчыны, і бусліка, што зафіксавана этнографаміі фалькларыстамі на Гомельшчыне.
Другая куцця адзначалася на шчодры вечар — 31 снежня (13 студзеня), якраз пад Новы год. Гэтаабрадавая вячэра вызначалася не толькі багаццем страў, але і вялікай колькасцюскаром-най ежы — смажанага і вэнджанага мяса, каўбас і іншых мясных прысмакаў, за што і называюць Другую куццю шчодрай, мясной, ласай, тлустай, тоўстай,багатай і г. д. Сама ж куцця таксама па-давалася на стол з маслам або мясам.Увесь наступны тыдзень калядоўшчыкі спявалі песні-шчадроўкі.
5 (18) студзеня беларусы спраўлялі трэцюю куццю, якую называюць “поснай” або “водапуснай”. У гэты ж вечар на куццю звалі мароза. Звычайна гаспадарадчыняў дзверы і праз парог тройчы клікаў: “Мароз, мароз, хадзі куццю есці”.Пасля запрашэння ўсёй сям'ёй садзіліся вячэраць. Мароза імкнуліся задобрыць, каб ён не быў “сярдзіты”, а палагоднеў і “сцішыў свой сярдзіты нораў”. Калі на наступны дзень надвор'е было менш марознае ў параўнанні зпапярэднім днём, лічылі, што марозу спадабаліся пачастункі гаспадароў. Датрэцяй куцці заканчваліся і хаджэнні калядоўшчыкаў.
У залежнасці ад мясцовыхтрадыцый на гэту куццю ці зранку наступнага дня гаспадыня пякла бліны, а гаспадарз першым спечаным блінам ішоў адпісваць Каляды: над парогам хаты, над варотаміпадворка, хлява, пуні і іншых пабудоў “ставіў” мелам крыжыкі. Увогуле ж апошнімкалядным днём у нашым краі лічыцца 21 студзеня, калі амаль паўсямеснаадзначаюцца Провады
Каляд.
Беларускі селянінпрымяркоўваў да гэтага свята шматлікія магічныя дзеянні і закліканні да Багоў іДобрых Духаў з надзеяй, што яны будуць садзейнічаць яму ў паўсядзённых справах.
На працягу ўсіх Каляд беларускіядзяўчаты гадалі аб будучым замужжы і сваёй долі.
Калядныя вечары вызначаліся яшчэігрышчамі і вячоркамі, на якія збіралася ў асноўным мо-ладзь. Нярэдка пачынальнікамікалядных ігрышчаў і вячорак былі самі калядоўшчыкі.
На калядвых ігрышчах івячорках гучала вельмі мвога песень, прыпевак, загадак, жартаў, напоўневыхдасціпвым вародвым гумарам і вымыслам.
БАГАЧ
22 – 23верасня – дні асенняга раўнадзенства. У народным календары ім папярэднічаесвята Багач, а ў хрысціянскім – Другая прачыстая, або Дзень нараджэння Багародзіцы.Як адно, так і другое свята адзначаецца 14 (21) верасня.
Хрысціянскаяназва свуята гаворыць сама за сябе – у гэты дзень нарадзілася Маці Божая.Гістарыяграфічныя біблейскія крыніцы расказваюць, што бацькамі яе былі праведныІаакім з роду прарока і цара Давіда і Анна з роду першасвяшчэнніка Аарона, якіяпражывалі ў Галілейскім горадзе Назарэце. Нараджэнне Прасвятой Дзевы Марыі былодобрай воляй Бога, ад якой павінен быў з’явіцца на свет Божы заступнік івыратавальнік чалавецтву, бо, паводле багачасных апісанняў, людзі ў сваіхдзеяннях і паводзінах столькі нагрышылі і дасягнулі такога маральнага ўпадку іненавісці адзін да аднаго, што толькі воляй Бога можна было пазбавіцца падобнайгрэхападзення і павярнуць свет да спрадвечнай гармоніі жыцця. Сваім нараджэннемПрачыстая Дзева Марыя пачынае Новазаветны перыяд у гісторыі хрысціянства.
Багач –язычніцкае свята ўраджаю. Яго правядзенне, як гэта тычыцца і іншых язычніцкіхрытуалаў, абумоўлена гаспадарчай дзейнасцю чалавека і яго светапогляднымістэрэаыпамі.
Да гэтага часуўсякія работы на полі заканчваліся, а калі дзе і пераворвалі землю. Дык толькінад позневясеннія цеплалюбівыя культуры – авес, грэчку і інш. Дбайны ж гаспадарімкнуўся да Багача закончыць усе палявыя работы і нават пачысціць і схаваць давясны земляробчы інвентар, які ў прыказках да гэтага свята называецца“рагачом”. Асноўная ж сялснская праца працягвалася у гумне, асеці, млыне.
На працягуўсяго ўборачнага перыяду чалавек неаднаразова праводзіў шматлікія рытуалы падзякіі ахвараванні Духам поля, ураджаю і іншым ніжэйшым боствам. Цяпер жанадыходзіць самы спрыяльны час аддзячыць і прынесці ахвяры вярхоўнаму,найгалоўнейшаму Богу славян-земляробаў – Сонцу, або Даждзьбогу.
На падобны актяк сімвалічны знак неба заклікалі чалавека і ўказвалі дні восеньскагараўнадзенства. Непасрэдна пад час Багачоўскіх святак і праводзіліся рытуалыпакаленняў і ахвярапрынашэнняў Даждзьбогу.
На жаль, уэтнаграфічнай літаратуры звесткі пра гэта свята амаль што адсутнічаюць.
Больш-меншпоўнае і адзінае апісанне Багача зрабіў беларускі гісторык і этнограф мінулагастагоддзя Адам Багдановіч на падставе назіранняў у Ігумецкім павеце Мінскайгуберні. Аўтар дае азначэнне яму як святу “завяршэння ўборкі хлеба ігаспадарчага дастатку” і асэнсоўвае з багаццем здабытку ўраджаю на падворкуселяніна.
Апошнім часамнекатоыі даследчыкі, напэўна зыходзячы з сучаснага кліматычнага стану ў нашымкраі і на падставе асобных прыказак і прымавак, што спалучаюцца з Багачоўскімсвятам, як напрыклад,”Прыйшоў Багач – кідай рагач. Бяры сявеньку дый сейпамаленьку”, сцвярджаюць, што ад Багача начынаецца або прадаўжаецца сяўбаазімых культур.
Беларускінародны каляндар – адна з форм духоўнага жыцця нацыі, сістэма свят, прысвяткаў,абрадаў, гульняў, ігрышчаў, пэўных дзен забарон, што замацаваны ў быце іфольклоры беларусаў.У ім выдзяляюцца чатыры пары года і адпаведна ім – чатырывялікія святы, вакол якіх групуюцца іншыя. Як ўжо вядома, такія як Вялікдзень,Купалле, Каляды і інш. Народныя памінальныя абрады суправаджаюць усе чатырыцыклы каляндарнага года: зімою – Калядная куцця, Масленічныя Дзяды; вясною –Радаўніца; летам – Семушныя Дзяды і восенню – Асяніны. У гэтым выразнапраяўляецца культ продкаў.
Літаратура:
Беларускі народны каляндар / Аўт.-уклад. А. Лозка. – Мн.: Полымя, 1993; васілевіч У. Беларускі народны каляндар. – Мн.: Ураджай, 1993; Коваль У.І., Новак В.С. Беларускія народныя святы і звычаі. – Гомель: Бел. агенцтва нав. – тэхн. і дзелавой інфармацыі, 1993; Сысоў У.М. З крыніц спрадвечных. – Мн.: Выш.шк., 1997; Сям’я і сямейны быт беларусаў / В.К. Бандарчык, Г.М. Курыловіч, Л.В. ракава і інш. – Мн.: Навука і тэхніка, 1990; Этнаграфія Беларусі: Энцыклапедыя. – Мн.: БелСЭ, 1989.